Bernardo Atxagari elkarrizketa

• Twitter
• Facebook

Lehen inpresio poetikoa 'Lawrence Arabiakoa' filmak eman zidala uste dut. Aitorpen horrekin hasi zenuen liburuaren aurkezpena. Arrasto bat utzi zizun beraz Lawrence Arabiakoak, orain arte iraun duen arrastoa.

Pentsatzen hasteko, dela pentsamendu logiko-matematikoa, dela pentsamendu poetikoa edo fikziozkoa, abiapuntua beti da ustebakea. Eta beti da zerbait bereziren aurrean zaudelako inpresioa. Nik hau kontatu ohi dut, eta arrunta da segidan azalduko dudana: zu bazoaz bide batean oinez, zure burua ari da lanean, beti ari da burua lanean. Harri arrunt bat ikusi duzu, gero beste harri arrunt bat, eta beste harri arrunt bat ondoren… eta bapatean azaldu da bidean harri ezberdin bat, bestea baino borobilagoa edo bereziagoa dena. Hor gelditu egiten da burua. “Zer harri da hori?”. Stop. Gelditu. Eta galdera hori egiten diozu zure buruari: “Zer harri da hori?”. Eta gelditzearen hurrengo galdera hori, niretzat hori da abiapuntua zernahi pentsamendurako. Areago esango dut, hori umetan etengabe gertatzen dena, denbora joan ahala gero eta gutxiago gertatzen da. Eta jende askok ez du galdera bakar bat egiten, eman dezagun 25 urte bete ondorenean. Ez du bere bizitza osoan galdera bakar bat ere egiten!

Ba idazteko eta pentsatzeko garaian, harritzeko dohain horri eutsi egin behar zaio. Horri docta inocencia esaten zitzaion Errenazimenduan. Eta harridura horri ere modu doctoan erantzun behar zaio.

Nire nerabezaroan eta nire haurtzaroan izandako bost sei inpresio erabakiorren artean, nire herriko kalean basurde bat ikustea izan zen. Eta bestea, Tolosako Leidor Zineman Lawrence Arabiakoa ikusi nuen egunekoa. Eta uste dut, benetan, desertuaren nire ideia eta horrekin lotutako emozionalitatea egun horretan jaso nuela. Alde teknikoak lagun. Leidorreko pantaila Estatuko handiena zen orduan, eta lehen aldiz Panavision teknikarekin eskainia izan zen pelikula. Horrek desertuaren inguruko inpresio bat eman zidan eta eragina izan du nigan, gaur arte.

Gero Etiopia (1978, Pott liburutegia) idatzi nuen eta liburuaren sarreran kokatu nuen esaldi hori: “Ophelion ene anaiak eta biok zeharkatuak genituen jadanik Etiopia inguratzen duten harea ezberdinezko bederatzi zirkuluak”.

Marcel Schwob-en aipamen bat zen baina ni ez nintzen ohartuko Schwob-en ipuin horretaz, aurrez ez banuen eduki erreten emozional hori eginda. Eta erreten hori sortu zen Lawrence Arabiakoa ikusi nuen egunean.

Prentsaurrekoan azaldu zenuenez, lan handia eman dizu Lawrence Arabiakoaren inguruko saiakerak. Eta ideia hori lotu dut hemerotekan topatu dudan beste ahapaldi honekin: “Ezohizko perfekzioz eta osotasunez ageri da Etiopia, lur anonimoaren bihotza, basamortuzko erresuma. Lotsa handiko depurazioak egin dira testuingintzan barrena, ordu luzeren emaitza zaigu eskaintzen, eta aurkezten zaiguna dastatzekoa dela esan behar. Badute zer aztertua gure ikastoletako neska mutiko alaiek” (Koldo Izagirre, Argian, 1978an).

Niri orain bihurtu zait lan egiteko metodo bat. Eta orain, nahi gabe, halaxe egiten dut. Oso sinplea da dinamika: zerbait ulertzen ez dudanean, nire buruari aitortzen diot ez dudala ulertzen. Ez dut pauso bat gehiago bat ematen, hor gelditu egiten naiz. Ez dut aurrerapauso erretoriko bat ematen. Ez dut jotzen halako liburuan irakurri nuen aipamen bat, hari heldu eta handik erantzun bat ematen. Hor gelditu egiten naiz.

Etxean esaten dut maiz, “ez dut ulertzen, beraz, errebotera bidaliko dut pilota hau”. Eta errebotean etorriko da, etortzekoa baldin bada. Eta hori askotan pentsatu dut. Ogia egiteko makina hori bezala, botoiari eman eta bere kasa egiten du. Ba buruak ere lanean segitzen du nahiz eta zuk ez eduki horren kontzientziarik.

Itxaroten jakin behar du idazleak.

Egoskorra ere izan behar du, eta zaila da, baina ez baduzu zerbait ulertzen modu poetikoan, modu sakonenean, ezin duzu halamoduzko erantzun bat eman. Eta bigarrenik, itxaron egin behar duzu.

Esango banu Lawrence Arabiakoarena nire buruan egon dela joan den 30 urteotan. Baina esango dizut zer kezkatzen zidan: txoriaren kontuak. Zergatik kolpatzen zuen txoriak (Lawrence Arabiakoaren) leihoa. Itsututa nengoen horrekin. Ahalegin piloa egin nuen hori ulertu nahian, eta aurrena oso modu okerrean egin nuen. Itsututa nengoen txoriaren kolpearekin. Hori egia nola ote zen. Nire buruak jarraitu zuen pentsatzen eta halako batean konturatu nintzen hori lotuta zegoela irudi publiko baten beharrarekin. Eta presagioak ematen ziola aintzinatasun bat irudi horri eta aintzinatasun hori oso gozoa zela ez bakarrik Churchillentzat eta orduko agintarientzat, mesedegarri eta kontsolagarri bazela baita garai hartako jendearentzat ere.

Horrela ulertu nuen orain gutxi, baina aurretik denbora asko egon da nire buruan Lawrence. Hortik hasi nintzen, hortik jarraitu nuen: zergatik presagioak XX. mendeko gizon baten heriotzaren orduan? Cesarren heriotzean badakigu baliatu zela, edota Virgilioren jaiotzean, Hamleten kasuan… baina XX. mendean, zergatik?

“Mitoak ez dira erabat ezeztatzen”

Azkenaldian, Lehen Mundu Gerrari buruzko liburu asko eman dira argitara. Eta neurri handi batean, Lehen Mundu Gerraz ere mintzo zara saiakeran. Hainbeste jende hil zen, horri buelta emateko mitoen premian ziren nonbait. Eta mitifikatuak izan diren pertsonaia guztiekin gertatzen da. Pertsonaiaren inguruko zelofan paperak estaltzen du pertsona.

Alde horretatik, irakasbide handia da Lawrencena. Hor ikusten dut nik garbi. Sekula egon den gerrarik ankerrena eta gogorrena izan zen, gasa baliatu zen, baioneta bereziak, bataila asko aurrez aurre... Ez dago kontatzerik zer izan zen.

Une jakin batean behar zen irudia izan zen Lawrence, une jakin batean behar zen pertsonaia. Baina une jakin hura pasa eta gero, jada ez da behar, eta beraz, hor ere ematen du denborak egin duela bere orea, eta irentsi egin duela beneno hori. Denborak egin du bere lana eta gaur egun ez da behar Lawrence bezalako mitorik edo istoriorik Lehen Mundu Gerrari aurrez aurre begiratzeko, edo ez begiratzeko.

Istorio horrek bete du bere lana eta hor geratuko da oroitzapen bezala, geratuko da koadroa eta geratuko da irudia, baina orain disekatutako animali baten gisakoa da. Ez du funtziorik.

Dena den, irudi horiek, mitoak, ez dira erabat ezeztatzen. Beste itxura bat hartzen dute. Orain gay ikono bat da Lawrence Arabiakoa, eta hortik egiten du bere bidea, gay kolektibitatean.

 

Uste denaren kontra, zein genero zaila behar du izan saiakerak.

Suspentsearen egarri den irakurlea, normalean, ez da sekula saiakera batera hurbilduko. Nik uste dut gogoeta bat dela hau. Eta saiakeran, gehien maite dudana da generoa bera fundatu zuena, Montaigne. Nik maite dut, pertsona bat pentsatzen eta burura datozkion aipamenak egiten. Pentsatzea da saiakera, eta gogoeta bat azaltzea. Nik mila bider nahiago dut hori, egiteko eta irakurtzeko, saiakera akademikoa baino.

Behin egin ondoren, ingelesez plazaratzeko asmorik ba al duzu?

Orain frantsesez eta ingelesez aterako da Nevadako egunak (Pamiela, 2013). Nahikoa zaila zirudiena, ez delako nobela bat. Nire nahia litzateke Lawrence Arabiakoa Londresen argitaratzea. Oso desberdina da Lawrence-i buruz hemen idaztea, non jendeak baduen halako ideia bat, baina oso urruna. Eta beste gauza bat da Londresen argitaratzea, han seguru daudelako Lawrence aztertu duten historialariak eta adituak. Eta nire proposamena litzateke haiei hau azaltzea: Lawrence Arabiakoaren irudia lotuta dagoela antzinatasunarekin eta antzinatasun hori beharrezkoa izan zela Somme eta Verdun-eko sarraskiak ahazteko.

Testu honek benetako proba pasako du egun batean ingelesez ere argitaratzen bada. Hori lortu behar da, nik uste. Gure euskarazko lanek, balioa hartzeko, pasa behar dituzte probak benetazko probalekuetan. Eta ez probaleku errazetan.

“Bidaia psikotropiko bat heriotzaren gunera”

Saiakerarekin lerroan dauden bi ipuin batu dituzu liburuan. Andoniren heriotza LSDaren argitaneldarnio moduko bat da. Gai, toki eta erpin asko dituen ipuina da. Orain dela 800.000 urteko gizaki baten ezbeharra hartzen du abiapuntu, eta heriotza du gai.

Zarauzko irakurle batek idatzi zidan eta definizio zehatza eman zidan: “bidaia psikotropiko bat heriotzaren gunera”.

Hiru ahapaldietan, saiakeran eta beste bi ipuinetan dago heriotza present.

Bai, hala da. Hiru ipuinek dute argi berbera, arratseko azken argi hori. Badute espektroarekin zerikusia.

“Andoniren heriotza LSDaren argitan” ipuina da nire bizitzan idatzi dudan testurik onena. Hori idatzi nuenean, irudipena izan nuen nire buruan suspentsioan zeuden mila partikularen kondentsazioa eman zela.

Maila batean, metafora bat nagusitzen da. Heriotza, orain dela 800.000 urtekoa, eta azken eguneko mutikoarena (Andonirena), berdina dela. Heriotza beti da berdina. Bizitzak oso ezberdinak dira, baina heriotza berdina da.

Ipuinean, etengabe, hilobietatik gertu dabiltza protagonistak. Tumuluetatik lehenbizi, kanposantuetatik ondoren. Zein heriotzarekin bukatuko dut? Hori zen nire kezka. Hasi, duela 800.000 urteko heriotzarekin hasten da. Baina bukaera ez nuen argi. Nevadako egunak (Pamiela, 2013) garaian beste amaiera bat zuen, baina idazten ari nintzela, bapatean burura etorri zitzaidan Andoniren heriotza, eta erabaki nuen horrek eman behar ziola bukaera. Dena den, badira eszena batzuk ipuinean…

Houstoneko ospitale batean sendatu ahal izateko, diru bilketa hasiko dute Andoniren gurasoek. Herri bazkari bat antolatuko dute, besteak beste. Horretaz ari zara akaso?

Hori amildegi bat da. Honelako gauzek, sortzaile bezala, ematen didate zerbait…

LSDaren ukitua behar zuen ipuinak. Fantasia kutsua hartzen du, eta horrek indar berezia ematen dio kontakizunari.

LSDak kentzen diolako errelatoari naturalismoak eskatuko liokeen beste kate hori.

Bidaia poetiko bat da, azken batean. Ondo dago irakurle horrek idatzi zidan definizioa: “bidaia psikotropiko bat heriotzaren gunera”. Ondo esana dago nire ustez.

Umore kolpeak ere baditu, bat oso nabarmena. “Ehun pauso eman ondoren, gelditu egin zen taldeko burua berriro. Jiratu zen, tinko begiratu zion tumuluari. Aurpegi triste jarriz, esan zuen: c´est l amort. C´est la merde. Frantsesa zen nonbait”.

Kar, kar, kar. Nola ba? Duela 800.000 urte ez zegoen frantsesik! Bada umore siniestro samarra beste pasarte batean ere, “zu hilda zaude ez? - Bai, badakit hilda nagoela, baina peccata minuta”, ezer ez balitz bezala, kar, kar, kar.

 

Itzuliko ez den garai baten oihartzunak ere entzuten dira ipuin honetan. Umearoko kontuak batu dituzu beste behin ere. “Arratsalde motel haiek lore lizun bat jartzen zuten jendearen bihotzean zerbait gerta zedineko desira sekretua”.

Hor dago begirada bat nire haurtzaroko mundura, Euskal Herriko ibar batera. Horregatik ezartzen dut distantzia bat. Ibar Berde Bakartia diot ipuinean. Nevadako egunak (Pamiela, 2013) liburuko gogoeta batekin dago lotuta. Nire amaren garaiei buruzko hausnarketari lotuta, milaka ume seminarioetara joaten zirenekoa. Nik uste dut Euskal Herriari kentzen bazaio begirada poetiko zehatz bat, ba…

Asko galtzen dela.

Euskal Herriari buruzko begiradan, mila geruza erromantiko daude, baina normalean euskaldunak ez du ikusten bere herria zer izan den, bere gurasoak nola bizi izan diren. Nik hoztasun batekin ikusten dut eta garai hura oso latza izan zela iruditzen zait. Oso arraroa da nire kasua, jende gehienak begirada erromantiko bat duelako. Cola Cao anuntzioetako sentsibilitatea dutela diot nik.

Turista bere herrian

Vacas (Julio Medem, 1992) pelikulako pasarte bat aipatu zenuen liburuaren aurkezpenean. Apustuarena nola jasoa dagoen sinesgaitza egiten zitzaizula.

Hitzaldi pare bat eman nituen honetaz: begiradaren barnetasunaz eta begiradaren kanpotasunaz. Egunen batean aterako ditut nire gogoeta partzialak.

Oso erraza da kanpotik egindako begirada ulertzea: turistaren begirada.

Literaturan ere, zu zara errealitate baten zati, edo puska edo izpi. Eta zure bizitzaz hitz egiterakoan errealitate hori nabarmendu edo azaleratu egiten duzu.

Apustuaren munduari buruz, jende euskaldunak ere, gehiengoak, begirada turistiko bat dauka.

Folklorikoa.

Hori da. Jende batek aurrean du halako filtro bat, zernahi folklore bihurtzen duena. Eta uste du errealitatea dela folklorikoa, ohartu gabean pentsaera folklorizante bat duen pertsona bera dela.

Vacas izan daiteke oso pelikula interesgarria, baina nik ezin dut pelikula hori sinetsi. Nabarmendu egiten da. Bi aizkolariak aurrez aurre entrenatzen ageri dira, hori sinestezina iruditzen zait. Turista batentzako apustua da hori. Barrutik bizi izan dugunok, badakigu apustu bat dagoenean apustulariak gordean egoten direla, ezkutatu egiten dituztela, inork ez dakiela non ari diren entrenatzen, eta jakinda ere oso zaila dela jakitea ze markak egiten dituzten. Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian kontatu nuen hori.

Niretzat barnekotasuna funtsezkoa da, funtsezkoa. Areago esango nuke gure kasuan. Gu euskaldunak, baina ez Donostiako euskaldunak, edo Bilboko euskaldunak, barneko edo mendiko euskaldunak ez dugu gutaz hitz egin, beste batzuk idatzi dute gutaz. Théophile Gautier pasa zen Tolosaldetik XIX. mendean, eta Voyage on Spagne idatzi zuen. Liburu hori irakurtzen hasi eta ezin duzu hori sufritu, hain da esterotipatua.

Gauza gehiegi esan nahiko nizkizuke baina ni orain hor nago ideologikoki. Nire buruari esan niona behin, eta beti esaten diodana: guk kontatuko dugu gure historia. Nik kontatuko dut nire historia, nik idatziko dut nire jendeaz. Ez didazu zuk esango zer den nire jendea.

Eta apustua nola egiten zen kontatzen dudanean, nire bizitza hori izan delako kontatzen dut. Eta beste batek apustu mundua folklorea dela pentsatzen badu, ba hori turista bat da bere herrian. Hori oso tristea da, zure herrian ere turista izatea. Ez dakit ondo esplikatzen naizen.

 

Naturari eta hegaztiei lotutako aipamen ugari dago Txoriak kolpeka liburuan.

Esperientziak egiten duena da zure nortasuna osatu. Barneko edo mendialdeko idazleek beste mundu bat daukate, beste imaginario bat, eta beste klase batekoak dira. Gu gara oso klase baju bateko idazleak. Hori Gabriel Arestiri ikasi nion. Alegia, labur esateko, ez da aldarrikapen bat bakarrik, aldarrikapen abertzale bat edo bakarrik, klase baten aldarrikapena da. Ni jaio nintzen gizarte klasistan, azken hondar bat zen gurea.

Nik oso garbi izan dut: guk kontatu behar dugu gure historia. Eta bigarrenik, gure historia zuena bezain ona da, edo hobea. Eta hori Arestiri ikasi nion, bera izan zen ikuspegi hori izan zuen bakarra. Horregatik ezagutzen zuen hain ondo bertsolaritza, herri teatroa, baserritarren mundua... Baina hori da bera marxista-edo zelako, ez bakarrik euskaltzalea. Zeren beste euskaltzale askok, Tolosakoak adibidez, akaso ez zuten herri txikietako mundu hori.

 

Gizona bere bakardadean garaiko ipuina

Nekazari edota baserritar adinduen irudia ekarri dit "Pierrek dioena entzuten dut" ipuinak. Urteek gaztigatua, jakinduria piloa batu dute bere baitan.

Bai baina kontuz horrekin. Propio kokatu dut Frantzian, Dax aldean. Maeterlincken liburuak irakurri ditu Pierrek, beraz kultua da, eta hemen kokatu izan banu, oso zaila izango zen sinesgarri izatea. Aldiz, hizkuntzarengatik, Frantzian kokatuta, logikoagoa iruditzen zitzaidan.

Testu berezia da hori. Egunen batean berriro helduko diot akaso, eta luzeago egingo dut.

Malenkonia kutsua du. Samurra bezain gogorra, koloretsua bezain goibela.

Bai, hala da.

"Pierrek dioena entzuten dut" izenburua duen ipuinean, erlezain baten istorioa kontatuko zaigu. Bere kolkorako ari balitz bezala kontatuko du, baina guri ari zaigu hizketan. Eta paraleloan doaz erlauntzari buruzkoak eta erlezainaren zein bere emaztearen artekoak.

Istorioa erlauntz barrutik bezala ateratzen da, ilun. Hori lotuta dago nire esperientzia pertsonal batekin. Horraino iritsi nintzen, eta ez dakit nola esan, baina beldurra eman zidan jarraitzeak. Honen lehen apuntea ere, aspaldi idatzi nuen. Gizona bere bakardadean idazten ari nintzen garaian, pentsa.

Barrutik ateratzen den istorio bat da, oso zaila zait ipuin hau agertzen.

Gogorra izanik ere, maitasun handia transmititzen duen ipuina da.

Bikote baten barne bizitza kontatzen da, eta gertaera triste bat agertzen da. Beste istorio batzuen superposizio bat da. Ez dakit beste modu batean kontatzen asmatuko ote nuen.

“Halabeharra alde izan dut”

Lehen ere esan dugu. Heriotza ageri da hiru ipuinetan. Eta txoriak, eta presagioak. Bi ipuinek eta saiakerak badute haririk. Estalpe edo babes bera hartu dute.

Liburu honetan halabeharra alde izan dudala iruditzen zait. Nik ordenagailuan halako kutxa bat daukat, Kendutakoak izenekoa. Hor bada zerrenda bat Nevadako egunak (Pamiela, 2013) liburutik kendutako testuekin. Kendutako denak ez daude osorik, Lawrence-ena zen akaso aurreratuena, baina beste batzuk erdizka nituen. Andoniren bidaia LSDaren argitan ipuina amaiera gabe zegoen, adibidez.

Liburu hau osatzeko, tono eta argitasun antzekoa zuten idatziak hautatu nituen, goibelak, espektralak… Horrela hartu nituen. Txoriak kolpeka izenburua Lawrence ipuinetik atera nuen, eta bapatean hor ikusi nion bukaera Andoniren ipuinari. Eta horri esker oso ondo josi dira bi kontaerak.

Halabeharra horregatik aipatzen dut, Txema Aranaz Pamielakoak hainbat azal bidali zizkidan baina ez genuen asmatzen. Eta bapatean, Odilon Redonen belea agertu zen, eta halako biltze izugarri bat eman zen.

Hirurentzat oso balekoa den irudia, bestalde.

Edgar Allan Poeren belearekin ere lotzen da.

“Surrealismoaren oinarri bera du presagioak”

Presagioak hizpide hartu dituzu liburuan, eta Man Rayren inguruko pelikulan Emak bakia (2012) presagio kondarrik ere bada. Antzeko indar batek jarriko zuen martxan Oskar Alegria.

Mundu bera dela esango nuke. Hori eskertu behar diogu Jose Julian Bakedanori. Durangoko idazleen maisu izan zen. Garai batean, asko hitz egiten genuen arteari buruz eta behin erakutsi zidan Man Rayri buruzko omenaldi bat, pelikula labur bat.

Eta arrazoi duzu, presagioarena aipatuz. Surrealismoaren oinarri bera du. Bi fenomeno edo bi gertaera ez logikoen arteko lotura egiten du, lotura ez naturalista, lotura ez fisikoa. Lotura magikoak, norbaitek esango lukeen moduan. Ba lotura surrealistak ere horrela dira.

Emak Bakia baita, oskar alegriaren film bat. from oskar alegria on Vimeo.

Emak bakia zuregana etorri da berriro. Ederra izango da hori.

Bai, hala da. Zer lortu du Oscar Alegriaren filmak? Ezarri du halako ore bat, baina ore horretan bapatean aukera dauka poesiak epifania baterako. Pailazoaren eta txorien pasartean, euskal artzainaren kabaletan… Nork esango zuen hor egongo zenik poesia gordea? Ba narrazio horrek, film horrek atera egiten ditu.

Pelikula hori hasieratik jarraitu nuen. Berak dio hauxe esan niola: “Hori egin nahi al duk? Oso ondo iruditzen zaidak, baina hi burutik hago”, edo antzekorik. Oso zaila iruditzen zitzaidan proiektu hori aurrera ateratzea baina atera egin du. Horretan artista da Oscar Alegria.