• Twitter
• Facebook

 

Saiakerari buruz

Becerro de Bengoa saiakera saria jaso duen liburu honen oinarrian, zeuk egindako masterreko lana dago. Tesi hori oinarri gaiaren aurkezpen publikoak egin izan dituzu (besteak beste, EHAZEren eskutik edo Literatura Eskolan). Zer du lan honek lan hartatik, zein neurritan dira lan bera, ze ezberdintasun dago?

Nahiko antzekoak dira biak. Lehenengo lanak zuen kutsu akademikoa leuntzen saiatu naiz bigarrenean; soberan ikusten nituen teoria zati zenbait kendu eta, nolabait, antolakuntza literarioagoa bat eman nahi izan diot. Baina funtsean ikerketa bera dira eta ideia berberak jorratzen dira. Gainera, nago usain akademikoa oso nabarmena dela oraindik ere saiakeran, nire ahaleginak gorabehera.

Zergatik edo ze helbururekin erabaki zenuen urrats hori ematea, lan akademikoago horretatik saiakerara?

Tamalez, ikerketa gehienak ez ditu ia inork irakurtzen; zuzentzen eta epaitzen dituzten irakasleez aparte. Batetik, sariak aukera ematen zuen bi urteko lanari zabalpen handiagoa emateko; bestetik, garrantzitsua zen -eta da- argitalpenik egitea han gutxi jorratzen den alor batean; alegia, euskal antzerkiaren inguruan.

Ander Lipus

Zerk bultzatu zituen, hastapenean, Ander Lipusen antzerkigintza aztertzera?

Ni filologia eta literaturaren eremutik nator, eta ikergaia aukeratzeko momentuan, hain zuzen ere, gutxi ukitua zen alorren bat jarri nahi izan nuen jomugan. Teatroa gustuko nuen eta euskal antzerkiaz, bereziki gaur egungoaz, ia ez dago ezer idatzirik. Nire tesi zuzendariarekin, Jon Kortazarrekin, adostu nituen autoreak: Antton Luku, Maite Agirre eta Lipus bera. Eta ikerketarekin hasteko Lipus zen aukerarik errazena, ni bezala bizkaitarra zelako. Egia esan, estreinako asmoa azterketa literarioa egitea izan zen; artean antzerkia literatur genero bat zela uste bainuen.

Zer ezagutzen zenuen aurretik bere lanetik, zer izan da zuretzat deskubrimendu?

Egia esan, ezer gutxi. Antzerkiola Imaginarioaren azkenengo lana, Babiloniako Loreak, ikusita neukan, besterik ez. Ikerketan sartuta proiektu ikaragarri zenbait topatu ditut, arteari normalean suposatzen zaizkion mugak gainditzen dituztenak. Lipusek ez ezik, Antzerkiola Imaginarioak uzten duen ondarea funtsezkoa da azken urteetako euskal antzerkigintzan. Alde horretatik argi geratu zait, gaiak ikertzea merezi zuen.

Gutxitan gertatzen da euskal sortzaile garaikideen lanak aztertzea. Agian ez dugu egun sortzen duguna nahikoa pentsatzen, asimilatzen, transmititzen? Zergatik ote?

Gutxitan gertatzen da antzerkiari dagokionez, baina ez, adibidez, literaturaren kasuan. Egungo literaturgintzak oso erlazio aberats eta emankorra du, ene ustez, hala kritika nola ikerketa munduarekin. Horra hor, adibidez, Martutene eleberriaren kasua: atera eta berehala bazegoen kalean hari buruzko Gabilondoren saiakera mardula.

Baina antzerkiaren kasua oso bestelakoa da. Nik ez dut uste urritasuna egungo sorkuntzari bakarrik dagokiolarik, baizik eta antzerkiaren gaiari oro har. Egia da beste garai batzuetako sorkuntza jorratuago dagoela, batez ere, Patri Urkizuri esker. Baina, Urkizuren lana sekulakoa bada ere, pertsona bakar batek ezin du dena egin, eta hori dela eta nik ez nuke esango beste garai batzuetako antzerkia ere behar bezala pentsatu, asimilatu edo transmititu dugunik.

Gabeziaren arrazoia sinplea da: euskal antzerkia ez da aztertzen, eta aztertzen denean, irizpide literarioen arabera egiten da gehienetan. Alegia, ikertzen dena ez da antzerkia baizik eta literatura dramatikoa. Gauza da, garai batean testua antzerkiaren aspekturik garrantzitsuena bazen ere, badira zenbait hamarkada non bigarren plano batean geratu den. Irizpide literarioarekin antzerkiari heldu nahi izanez gero, gauza asko geratuko lirateke ikerketetatik kanpo. Egungo sorkuntza ezin da irizpide literariotik pentsatu edo asimilatu. Proposamen interesgarrienetako askori ezin zaie heldu irizpide horrekin: adibidez, Antzerkiola Imaginarioa bera, Dejabu Panpin Laborategia, Metrokoadroka, Horman Poster...

Uste dut horretaz kontzientzia hartzea funtsezkoa dela; niretzat behintzat horrela izan da. Hasteko, nik ezin nuen azterketa literario bat egin Lipusi buruz, Lipusek ez baitu normalean idazten; eta hala ere garaiko euskal antzerkilaririk garrantzitsuenetakoa da. Nire ikerketa egiten hasi nintzelarik, ohartu nintzen arte genero oso eta autonomo bat zegoela hor, eta literatura dramatikoaz egindakoa gutxi bazen, beste genero horretaz, antzerkiaz alegia, ez zegoela ia ezer eginda. Zenbait eskema metal apurtu beharra dago mundu akademikoan -zeren antzerkilariek garbi dute hori aspalditik, ene ustez-: autoretasunetik hasita. Autoretasunari eutsi nahi badiogu, berau zuzendariarekin lotu beharra dago, eta ez idazlearekin. Bestela, antzerki taldean jarri beharko genuke arreta, eta ez norbanakoan. Antzerkian autorea eta idazlea pertsona bera izan daitezke, baina ez du zertan horrela izan. Autorea birdefinitu beharra dago antzerkian: Lipus antzerki autorea dugu, baina bere obrak ez ditu berak idatzi, Jon Gerediagak baizik.

Hortik hasi beharko ginatekeelakoan nago. Gauza ez da azterketa literarioa azterketa teatralari oposatzea: biak oso garrantzitsuak dira, ezinbestekoak. Baina kontuan izan behar dugu testu dramatikoa aztertzeak antzerkiaren gertakaria azaletik baino ez duela ukitzen. Antzerkiaren muina taularatzea da. Ideia hori beste kultur sistema batzuetan aspaldi ulertu da. Antzerkia genero autonomotzat hartzen duen diziplina, antzerki ikasketak, aspaldiko kontua da eremu anglosaxoian, esaterako. Baina gurean horretaz entzun ere ez dugu. Hori dela eta euskal teatroa umezurtz dago, eta are gehiago irizpide tradizionalak iraultzen dituen egungo sorkuntza.

Jaime Valverde eta Oskar Arantzabal liburua aurkezten, ekaineko Literaturian

Kasu honetan Ander Lipus ez da soilik Ander Lipus, bada Antzerkiola Imaginarioa ere, bada Euskal Herriko kulturaren bilakaeraren etapa baten isla (Guggenheim “efektua”…), bada teatroak egun bizi dituen borroken adierazle… funtsean, zer da Ander Lipus?

Bai, jakina. Gauza da pertsona eta aspektu horiek guztiak gabe, Ander Lipus ez litzatekeela Ander Lipus izango. Guztioi gertatzen zaigun bezala, dauzkagun harremanek eta bizitzen ditugun momentu historikoek egituratzen gaituzte.

Maila pertsonalean azpimarratu beharra dago gizakien arteko elkarlana eta elkartasuna. Egungo gizartean joera dugu norbanakoa nabarmentzeko, baina ikerketak zerbait irakatsi badit, zera da, antzerkia elkarlanean egiten den gauza bat da, gizakien arteko harremanetatik sortzen dena. Hain zuzen ere, Ander Lipusengan ikerketa zentratuta, elkartasun horri nolabaiteko traiziorik egin ez ote diodan kezka geratu zait. Hori dela eta komeni da azpimarratzea lana ez dela bakarrik Lipusen obrei buruzkoa, baita Antzerkiolako partaide guztienei buruzkoa ere.

Aspektu historiko eta sozialei dagokionez, iruditzen zait Antzerkiolaren ibilbidea oso esanguratsua suerta daitekeela garai horiez eta kulturaren egoeraz denaz bezainbatean. Esaterako, Antzerkiolaren patua lotuta egon da Guggenheim efektuak eta horren gibeleko politikak Bilboko sorkuntzan ezarri duen lehortearekin, eta oro har gurean kultura askeak -alegia, gauzatze komertzial zuzena ez duen orok- duen estatus penagarriarekin.

Ander Lipusen antzerkigintzak azpititulu argia dauka: “errituala, kultura eta ikuskizuna”. Zergatik hartu dituzu ardatz horiek?

Hori izan da Antzerkiolaren –eta Lipusen– funts ideologikoa. Taldea hasieratik asmo utopiko garbi batetik abiatu zen: antzerkiak herria egin behar du eta herriak antzerkia. Kontua zen nola jardun egungo testuinguru kapitalista eta indibidualistan horrelako irizpide batekin. Beren jarduera hiru kontzeptu nagusitan antolatzea izan zen topatu zuten irtenbidea: errituala, kultura eta ikuskizuna. Esan daiteke kontzeptuok idealistenetik errealistenera doazela. Erritualak dira dohainik eta horizontalki egiten diren proiektuak, non aktoreak eta ikusleak bereizten dituzten mugak ezabatzen diren. Beste muturrean ikuskizunak daude; hauek sistema ekonomikoaren arauen arabera egiten dira, eta beraz, dirua tartean dago eta bereizketa garbi bat antzerkilariak eta publikoaren artean. Aurreko bien tartean geratzen diren proiektuak kultura dira, non bata zein besteko ezaugarriak nahasten diren.

Ardatz horiek Lipusek egungo kultur sistema eta bere kultura-ideologiaren artean oreka bat topatu eta aurrera jarraitu ahal izateko bilatu duen banaketa da. Zer islatzen du horrek, zer esaten du horrek gure kultur sistema eta gizarteaz?

Kontua da egungo gizartean etekin ekonomikoaren logikak dena kontrolatzen duela, eta hortik kanpo existitzea oso zaila dela. Badirudi kultura ere ez dela ulertzen parametro horietan baizik. Balioa ekonomikoa da edo ez da; balio gizatiarra, balio sentimentala edo balio sakratua ez dira ekuazioan sartzen.

Lipusen borroka balio horiek berreskuratzea izan da; eta askotan kale egin badu ere, nik uste dut beharrezko borroka bat dela; ezinbestekoa. Uste dut aldarrikatu behar dela zirkuitu ekonomikotik kanpo ere bizi behar garela, eta jakina, baita kultura elkartrukatu ere.

Errituala-kultura-ikuskizuna aztertzeko, hirukiko hitz bakoitzean kokatu duzun obra mota bat aztertu duzu: errituala da Ritos, kultura Errege/gina ta bufoia, Yuri Sam da ikuskizuna. Izan zitezkeen beste adibide batzuk ere?

Bai, noski. Baina horiek iruditu zaizkit adierazgarrienak. Ritos egitasmoa egundokoa izan zen. 5 urtetako tartean Euskal Herriko herri eta auzo askotatik pasatu ziren Antzerkiolako partaideak, borondatez eta kultura trukatzeko asmoarekin. Taldeak bere antzerki kultura eskaintzen zuen eta tokian tokiko ondare kulturala jasotzen. Azkenean, ikuskizun erritual handi bat egiten zen herriko plazan, non herritarrek parte hartzeko aukera izaten zuten.

Errege/gina eta bufoia bertsolaritza eta antzerkia uztartzen dituen ikuskizuna da. Berarekin Lipus Euskal Herriko bazter guztietan egon da, betiere ohiko antzoki sare ofizialetik kanpo. Hegoaldeari dagokionez, iruditzen zait obra honekin lortu duela normalean antzerkiarekiko interesik ez duen jende askoren arreta deitzea; nolabait, antzerki tradiziorik ez omen dugun Hegoalde honetan tradizioaren barruan antzerkia kokatu, bertsolaritzaren bidez.

Eta ikuskizunei dagokienez, Yuri Sam. Otoitza da, nire ustez, Lipusen obrarik borobilena. Erritual baten antzeztea den unetik, bertan gauzatzen da errituala-kultura-ikuskizuna eskema ideologikoa. Ikuskizunaren barruan errituala sartzen dutelako. Gainera, hibridazio kulturala eta bestea topatzeko asmoa garbia da bertan, estetikaren aldetik lan aparta izateaz gain.

Liburua oso zehatza da gaiaren planteamenduan, baina era berean Lipusen beraren lanetik harago doa: Lipusen teatro-erreferentziak aipatu, laburbildu eta aztertu ere egiten dira liburuan: Artaud, Kantor, Meyerhold, Grotowski, Barba… zer nolako bidaia planteatu duzu Sustraiak atalean?

Saiatu naiz azaltzen nondik datorren Lipusen antzerkigintza, zer aurki dezakegun bere obretan autore paradigmatiko horietatik. Lipusekin izandako elkarrizketei esker aukera izan dut ezagutzeko teatroaz duen ikuspegia, eta saiatu naiz poetika hori azaltzen. Hori bai, berari entzundakoaz nire interpretazio pertsonala egin dut, eta bakoitzari lotura desberdinak agertzen zaizkio. Hori ere esan beharra dago, ikerketak Ander Lipus eta bere obrari buruzko interpretazio bat erakusten du, izan litezkeen askoren artean.

Egile horien eta bestelakoen lanez gain, Antzerkiola Imaginarioaren barne dokumentuak erabili dituzu, Lipusek argitaratutako artikuluak askotan aipatzen dituzu, Lipusekin berarekin edukitako solasaldi zuzenak… nola egin duzu lan, dokumentazio mailan?

Lipusek erraztasun handia eman dit hasieratik bertatik: behar izan dudan material guztia utzi dit inongo arazorik gabe eta eskatu diodanean solasaldi luzeak izan ditugu. Esango nuke bera ere kontziente dela teatroari buruzko ikerketaren urritasunaz, eta hori dela eta gogotsu lagundu dit momentu oro.

Etapa ezberdinak egon dira Ander Lipusen antzerkigintzaren bilakaeran, egun Lipusek lanean jarraitzen du Huts teatroan, Artedraman, Petit theatre du pain eta Dejaburekin kolaborazioan… etapa guztietan ikus daitezke errituala-kultura-ikuskizuna banaketaren aztarnak?

Baietz esango nuke. Ikuskizunak hor daude eta arrakasta handia lortzen ari da kolaborazio horiekin. Erritualtzat hartzen ditu talde amateur edo umeekin egiten dituen proiektuak, Aulestiko topaketak, etab. herriari ezer eskatu gabe eskaintzen dizkiolako. Eta beti egoten dira bien tartean geratzen diren gauzak; kultura liratekeenak.

Dokumentazioaz ari

GARA egunkarian euskarazko antzerkigintzari buruz hasi zara idazten. Orain arte BERRIAko Agus Perez izan dugu lanbide horretan bakarra. Zer nolako hutsunea egon da (edo dago) hor?

Diozun bezala, Agus izan dugu kritikari euskaldun bakarra urteetan, eta hori osasun onik ez duen antzerki batez mintzo zaigu, ene ustez. Egia da eztabaidatu daitekeela kritikaren benetako beharraz, edo besteen lana kritikatzeko dugun zilegitasunaz. Zeren kritikak badu -edo izan dezake- alde negatiborik. Nik neuk, antzerkizale gisa, eskertzen dut kritikak egotea, eta orain ni kritikak egiten hasi naizela, espero dut baliagarriak izatea norbaitentzat. Oso ona da, behinik behin, gure antzerkiak egunkarietan lekua izatea. Eta espero dut gero eta leku handiagoa eskura dezala.

EHAZEren webgunean bion kritikekin hemeroteka hasi zarete osatzen. Beste hutsune bat dugu hor? Ohituta gaude, adibidez, literaturan kritikari garrantzia ematen eta hura jasotzen, nola dago egoera arte eszenikoetan?

Asmoa zen literaturak duen hemeroteka hori bezalako zerbait izatea; antzerkiari buruzko kritikak bildu eta edonoren eskura jarri. Hutsunea nabaria zen; egunkari irakurle tinkoa ez bazara, oso litekeena da kritikak galtzea. Orain berriz ikuskizun bat ikustera nahi duen edonork, aukera izango du webgunean irakurtzeko egin diren kritika guztiak. Informazio gehiago izango du; esan bezala, nik eskertzen dut hori. Eta uste dut horixe izan behar dela kritikaren funtzioa, informatzearena. Ez dut uste kritikek berezko garrantzirik izan behar dutenik obra baten patua baldintzatzeko. Niri dagokidanez, kritika aholku bat da, xumea, antzerkia ikustera eta iritziak ematera ohituta dagoen batek egina.

EHAZEren proiektu kuttunetako bat izan da, hain zuzen ere, euskarazko antzerkigintzaren balizko dokumentazio zentroa. Hitz gutxitan, zergatik eta zertarako behar dugu horrelako zentro bat?

Pentsatu behar da antzerkia arte galkorra dela berez, bertsolaritza bezala. Hori bere xarmaren partea izan arren, arazo bat suposatzen du kultur ondareari begira. Literatur lanak berez gordetzen dira, eta publikoaren eskura jartzen liburutegietan. Baina egindako antzezlanez ez da ezer geratzen, antzerkilariek beraiek gordetako gauzez aparte. Horrek esan nahi du antzerkiaren ondarea galtzen ari dela etengabe. Adibidez, duela gutxi jakin dugu Bilbon 60ko hamarkadan Kriseilu izeneko talde bat egon zela, Arestiren testuak, besteak beste, taularatu zituena. Horretaz ez dago ezer idatzita inon; lekukoengatik ez balitz, historiaren estoldetatik galduko zen betiko talde haren testigantza. Zenbat galduko ziren jada. Esaten dute Larzabalek idatzitako obren erdia galdu dela. Euskaldunok ez dugu gure antzerkia ezagutzen, eta ez dugu inoiz ezagutuko grabaketak, argazkiak, testuak, esku-orriak, kartelak, eta abarrekoak gordetzeko ardura hartu arte. Literaturaren konparaketarekin jarraitzeko: demagun idazle gazteek ezin dituztela Txomin Agirreren lanak irakurri; demagun ez dakitela nor den Pello Lizarralde; demagun duela bost urte Harkaitz Canok paratutako obra bat ezagutzeko, Harkaitz Canori kopia bat eskatu beharko litzaiokeela; demagun ikertzaile batek, 60etako literatura ikertzeko –eta hauxe neuri gertatu zait–, garai hori bizi zuen jendearekin zuzenean hitz egiten saiatu behar dela, banan-banan eta Euskal Herri osoa zeharkaturik. Horixe da euskal antzerkiaren egoera dokumentazio zentrorik gabe.

Sari bati esker plazaratu ahal izan duzu esku artean dugun lan hau. Ez dago beste biderik? Euskarazko kulturgintzaren inguruko gogoeta gutxietxia dago?

Egia esan, zortea izan dut saria nire lehenengo ahalegina izan delako. Beraz ez dakit noraino den zaila horrelako lan bat beste bide batetik argitaratzea. Imajinatzen dut ez dela erraza izango, baina aldi berean esango nuke, oro har, gogoeta idatzia ondo baloratuta dagoela. Paradoxikoa bada ere, iruditzen zait gehiago estimatzen dela gogoeta idatzia, hots, saiakera, beronek jorratzen duena baino. Edo behintzat horixe gertatzen da kasu honetan. Nik idatzitako liburua automatikoki erosi dute zenbait liburutegik, instituzio publikoek argitaratzen diren obrak erosten baitituzte ondare idatzia gordetzeko zioaz. Oso ondo dago hori. Baina Ander Lipus eta Antzerkiolaren lanen testigantza zuzenez ordea, ez da inongo entitate publikorik arduratu, obra horiek gure antzerki ondarearen egundoko altxorrak izan arren.