Poeta naiz ni
Astelehena, 2019-12-30
Inor ez delako profeta bere mendean. Horixe du Asier Amezagaren (Getxo, 1986) saiakerak izenburutzat. Kuriosoa egin zitzaidan titulua: aditza duen esaldia, ezeztapena baina baieztapen eta menpekoa dena aldi berean, eta Miguel de Unamuno Sariaren irabazle, zer eta Gabriel Arestiren inguruko lan bat. Autorearen hasierako asmoa Arestiren eragina aztertzea omen zen, baina, aurrera egin ahala, “Aresti nola egin den” aztertzen bukatu du.
Poeta naiz ni
“Hau naiz ni” esaten dakienek harridura eta tamainako miresmena sortu izan didate. Badira poesia bakarrik argitaratu duten idazleak, baina, esango nuke jendaurrean euren burua ozen eta irmo poetatzat dutenak gutxiago direla, idazletzat dutenak baino. Gabriel Arestik garbi esan zuen Poesia eta euskal poesia (1960) hitzaldian: ni poeta nauzue. Amezagak berak azaltzen duenez “poeta identitatetik abiatuko zuen bere euskalgintza (...). Poesiatik abiatu zuen kultura eraberritzeko prozesua” (2019: 37). Arestiren identitate poetikoak bilakaera izan zuen urteen joanean, baina poeta izaera ez zuen sekula ukatu, eta nago, ondoren Arestiren figura identitatearen eraikuntzarako baliagarri izateko arrazoietako bat badagoela hor. Askotan esaten da literatura komunitate eta kultura identitate baten adierazle dela, baina gutxitan aipatzen da identitatea sortzeko ere gaitasuna baduela, are, identitatea bera ere izan daitekeela literatura. Esango nuke, Arestiren kasuan hiru formak bere gain hartzen dituela: literaturaren identitatea bere egiten du, komunitate baten identitatea adierazteko ahalegina egiten du eta komunitate horren identitatea eraikitzen du nolabait.
Eta zer zen poeta izatea Arestirentzat? Zer zen poesia mailutik harago? Arestirentzat poesia mandatua zekarren hura zen. Mandatua, gorputzari darion ahots isil bat bezala definitu arren, Arestirentzat ez du balio gorputzaren sentimendu hutsak, barrutik ateratako horrek. Forma eta funtsa behar zituen mandatuak: forma bertsolarien ondaretik jasoa, eta funtsa, berriz, gizonaren egien tematika. Definizioak ez dut uste gaur egungo sorkuntzaz aritzeko balio digunik, baina mandatua kontzeptuak grazia egin dit. Kritikarako erabili daiteke akaso: honek mandatua dauka, beste honek ez, ba utikan!
Amezagak galdera luzatzen digu: “zeri jarraitzen zion baina Arestik, euskal kulturaren mandatuari ala euskal literaturaren mandatuari?”. Ur Apalategik dio, euskararen lehen literatura-ekintzaileak Pott bandakoak izan direla, beraz, Aresti eta aurreko xaharrak, euskal kulturaren peoi. Egun, galdera berarekin gabiltza eta badirudi euskal kulturaren parte dela kulturan kokatzen den oro. Noski. Baina zerbaiten parte izateak ez du esan nahi parteak osotasunik, autonomiarik ez duenik. Hau hala ere beste gai bat da. Hurrengorako.
Alabaina, postestrukturalismoaren jarraitzaileek defendatu zuten bezala, denbora, leku eta gorputz batetik egiten da identitatearen produkzioa, eta hau galdetu behar da, zein den identitate horren posizioa, nondik ordezkatzen duen kolektiboa, non dauden botere-harremanak edo bestela esanda, Amezagak dioenmoduan, zer den “hainbat eragile omenaldiak antolatzera eraman dituen Arestiren zeozer hori”.
Autoritatearen itzalak
Amezagak Arestiri poeta beharrean profeta deitzen dio. Profeta erlijio kutsuko terminoa da, gizakien eta jainkoen artean hitz egiten duen pertsona izendatzeko erabiltzen dena. Arestik bere burua ordura arteko literaturaerlijiosotik urruti kokatzen zuen, baina Amezagak, Durkheim soziologoaren teoriak lerroetara ekarriz, poetaren gurtzea gizarteak bere burua gurtzeko modu gisa erabiltzen zuela dio. “Gizarte” hori komunitate desberdinek ordezkatzen dute arian-arian: momentu batzuetan Bilboko komunitate euskaltzalea izango da gizartea; beste batzuetan euskal komunitatea; Bilboko hiria bera ere bada poetaren gurtzea bere burua gurtzeko erabiltzen duena. Patriarka-profetatzat hartu da Aresti, baina baita martiri-heroi bezala ere. Non dago muga? Zerk sortzen du autoritatea? Nola transmititzen da?
Barthesek zioen autorearen ideia gestu batekin dagoela lotuta, sinaduraren ideiarekin, ideien apropiazioarekin; baina, idatzitako ideiak, pertsonarenak baino, kultura historiko orokorrago batenak direla. Autoreak desagertu egin behar zuen beraz, irakurleak testua berreraikitzeko. Foucaultek, bestalde, autorea eta obra kategoria finkoak ez zirela defendatzen zuen, autorearen heriotza eta obraren biziraupena defendatuz. Arestiri buruz aritzeak ezinbestean autoretza kontzeptua dakar gogora, eta galdetzera gonbidatzen gaitu: zer pasa den Arestiren irudiekin, edo obra fosilizatu edo biziberritu egin ote dugun.
Defendatuko dut
Bilbotar poetaren obra desberdinak geroratu badira ere, poemaz harago bere autonomia irabazi duen Aitaren Etxea izan da arrakastarik gehientsuena izan duena. Ernesto Laclau eta Chantal Mouffen adierazle higikorra kontzeptua erabiltzen du Amezagak aitaren etxeak izan duen plastikotasuna azaltzeko: aitaren etxeak adierazi aldakorrak eduki litzake eta bere diskurtsora lotzea lortzen duen horrek eskuratu lezake hegemonia (2019: 68).
Joseba Zulaikak, 2016an egindako Abertzaletasunaz XXI. mendeanudako ikastaroan bere belaunaldia hautsi ez zuen axioma bakarra “nire aitaren (amaren ere gehitu zuen) etxea defendatuko dut” izan zela esan zuen. “Etxeak itxidura dakar, muga. Bizi dugun mundu kosmopolitan gure lekuari nahi diogu muga bat eman. Baina nolakoa behar du izan etxeak?”. Horixe izan zen Zulaikakerrepikatzen zuen galdera. Etxearen nolakotasuna ote da, baina, geroratzerako garaian kontrajarritasuna sortu duena? Edo etxea bera da jo-puntua? Nolakoak izan nahi dugun eta zer izan nahi dugun beti ez dira gauza bera. Joseba Sarrionandiak honakoa idazten du Moroak gara behelaino artean? (2010) liburuan: “ez genuen etxe bat borrokatzeko defentsa izan, baizik ez genuena egitekoa”.
Liburuan, Zarama taldearen Bide ertzean abestia aipatzen da, besteak beste, Arestiren poesia sonatuaren berrinterpretazio gisa. Nire aitaren etxetikan / ihes egingo dut laister / eta edozein poetak nahi badu / joan dadila defenditzera. Ordura arte aitaren etxearen defentsa erresistentzia ekintza bezala interpretatu bazen, “Euskal Kultura Erradikala aitaren etxearen tropoaren kontrako dialektikan kokatzen da” (2019: 70). Hau da, aitaren etxea bera autoritatearen, boterearen sinbolo bihurtu zen Zaramaren letretan. Bestelako adierazi horietako batzuk aipatzen dira liburuan; Sarrionandiaren ene ondasun guztiak poeman egindako erreferentzia (“gure aitaren etxeak zutik iraunen du / du [gu] gabe”), Lizarra-Garaziko prozesuan aitaren etxea botere politiko propioaren berdintzea, aitaren etxea eta amaren suaren osotasuna diskurtso dikotomiko batean barnebiltzea.
Aipatzen diren adibideetatik landa beste batzuk gehitu nahiko nituzke. Aitaren etxeak imajinario kolektiboa elikatzen baitu oraino.
2015eko irailaren 30ean, Pausoka ekoiztetxearen bitartez, Aitaren Etxea telesaila emititzen hasi ziren Euskal Telebistan. Egun, google bilatzailean “aitaren etxea” idatziz gero, telesaila da emaitzetan lehena. Ikusle-kopuru baxuak tarteko, espero baino emaitza kaxkarragoak lortuta, urtarrilean amaitu zen emisioa. 1950eko testuinguruan kokatzen zen telesaila, eta gerra frankistan elkarren aurka aritutako familiako bi gazteren ezinezko amodioa da istorioaren muina. Zer da EITBrentzat aitaren etxea? Autoritatearen eta boterearen metafora ala gazteen maitasun harremana, otsoen, sikatearen, lukurreriaren kontra defendatu beharreko hori? Telesailaren plato nagusia zen hotelaren izena ere izan zitekeen.
Aitaren etxea aipatu zuenAndoni Ortuzarrek ere, 2019ko maiatzeko hauteskundeen kanpainaren barruan, apirilaren 15ean Amorebieta-Etxanon egindako hitzartze honetan:
“Ez diegu utziko Euskadirekin jolasean ibiltzen. Ez diegu utziko gure irudia manipulatzen. Ez diegu utziko gure izen onarekin merkadeoa egiten. Aitaren etxea defendatuko dugu otsoaren kontra, populismoaren kontra, faxismoaren kontra, inboluzioaren kontra. Aitaren etxea eta amaren etxea defendituko dugu guzti horien kontra. Guk egingo dugu, guk, jeltzaleok, guk abertzaleok eta demokratak!!!”.
Ortuzarrek, Aitaren etxea Euskadirekin berdindu zuen, irudiarekin, gure izen onarekin. Bigarren errepikaldian aitaren etxea eta amaren etxea esan bazuen ere, Amezagaren liburuan azaltzen den eztabaidan EAJren diskurtsoa non kokatzen den garbi dago. Euskaldunon Egunkariaren itxieraren bueltan, Jon Sarasuak aitaren etxeaz gain amaren sua defendatzeko beharraz hitz egin zuen, “proiektu politikoaren gainetik euskal komunitatean lan egiteko deia eginez” (Amezaga, 2019: 80, Sarasua 2003, 26-35). Baten su eta besteren etxe. Mari Luz Estebanek zioen gizonen arteko eztabaida izan zela hura, beste behin, gizonezkoei eraikuntza eta amari, suari, zaintza zegokion. Ortuzarrek ez zuen surik aipatu, eta ama bigarren bueltarako utzi zuen: genero irakurketa agerikoa erakusten du diskurtsoak, zaintzari baino eraikuntzari azpimarra gehiago egiten zaio. Arestiren poemak sakrifizioa goresten du, ez horrenbestegu-a beste-tik, etsaiengandik, babestea behar zelako, sakrifizioa nahi delako eskatzen da, sakrifizioa bera da elikagai (ibidem 70). Jeltzaleen diskurtsoan, esango nuke, sakrifizioa bera ere leundu egiten dela, Bestea seinalatzea da helburua, proiektu politikoa defendatzea euskal komunitatea baino, aitaren etxea Gernikako estatutu bihurturik edo.
Azaroko azken uztan ere atera da aitaren etxea. Karmele Jaiok Ismael izeneko idazle baten sorkuntza krisia eta bere aitaren zaintzaren uztarketa ditu, besteak beste, bere azken eleberriko kontagai. Hauxe da Aiora Sampedrok egindako kritika: [liburuak] nork bere buruarekiko eta besteekiko jardun beharreko moduak planteatzen dira, amaieran nork bere buruaren errealizazioa lortzeko bidean. Liburuaren izenburuak agertzen duen erreferentzia intertestual garbia ere bide horretatik doa, gizonezko protagonistari pisua zaio bere aitarekiko duen harremana, eta harekin duen lotura haustera egingo du; horrela, irakurleari erreferente ezaguna etorriko zaio gogora, baina kasu honetan, ohiko interpretazioa itzulikatuz. Jaioren aitaren etxea protagonistaren aitaren etxebizitza bera da testualki, nahiz eta etxea bera metafora desberdinen irudi izan eta izate baten nortasunaren eraikuntzan pisu dezente duen neurrian, gatazka-leku bezala azaldu.
Pentsatzen dut nire izena / nire izana dela / eta ez naizela ezer ezpada / nire izena. Halaxe zioenArestik, eta batzuetan kezka sortzen dit, arrakasta izan duten izenek, izan bati forma eman dioten kontzeptuek, aitaren etxea kasu, hainbesteko eta hain desberdineko erabileraren ondorioz ez ote dioten funtzionatzeari uzten. Flaubertek le mot juste, hitz doia, behar zela zioen, detaile, sentimenduedo objektu baten benetako esangura azaltzeko. Anjel Lertxundik dio, gakoa, “adierazi nahi denaren neurri justuko hitza baliatzea dela: zapatak oinaren neurrikoa behar du; hitzak, izendatu nahi duen egoerarena”. Hitzek zapaten antza al dute, erabilerarekin gastatzean ere? Gainera, Amezagaren arabera, aitaren etxeak “belaunadiak eta kategoria sozialak batzea lortu zuen” (ibidem, 53). Interpretazio desberdinak izan baditu ere, sentimendu kolektibo bat sinbolizatzeko gaitasuna izan zuen aitaren etxeak. Sinbolo hori baina, ez kolektiborako eta ez sentimendurako erabiltzen bada, denboraren poderioz, sinbolo baino kontzeptu izango da, eta kito. Kuriosoa egiten zait ondorengo berrirakurketetan “nire” hori ere desagertzea, pertenentzia, jabetza gakoa galtzen da, nahiz eta euskaraz etxea “gure” adizlagunarekin lagunduta joan beste ondasun asko bezala. Nire ustez nabarmenena baina, adierazi higikorraren aldaketa da: aitaren etxea bera bihurtu da kontzeptu hegemonikoa, zabaldua, eta beraz, ez da diskurtsoa lotu behar adierazi higikorrarekin. Erabiltzearekin aski da.
Lerro artera ekarri nahi nukeen laugarren eta azken interpretazioa Mugimendu Feministarena da. Iruñeko San Ferminetan talde bortxaketa burutu zuten gizonezkoen kontrako epai lotsagarriaren ostean, oihu bat behin eta berriz entzun zein irakurri genuen: nire ahizpa defendatuko dut. Gerora, kamiseta bat ere atera zen jatorrizko Arestiren poemari aldaketak eginda: nire ahizpa defendatuko dut, otsoen kontra, erasoen kontra, indarkeriaren kontra, justiziaren kontra defenditu eginen dut nire ahizpa! Berrinterpretazio honetan, ahizpatasunari egiten zaio azpimarra eta ahizpatasunaz aritzea, kolektiboaz aritzea da. Ez da “nire ahizpa” oihukatzen, defenditzearen ekintzari ematen zaio garrantzia, zaintza eta defentsa ez direlako beti bi gauza desberdin. Ez da etxea defendatzen eta sua zaintzen, bai sua bai etxea, zaindu eta defendatu egin behar dira bizi-iraunarazteko. Mugimendu Feministaren leloak, gainera, etsaiei, erasoei izena jartzen die. Iruditzen zait oso modu egokian berrekarri duela Mugimendu Feministak Arestiren poema, eta poesiaren eta borrokaren arteko hartu-emanaren adibide da. Poesiak, literaturak, ahalduntzeko, eraldaketarako eta politika egiteko balio baitu, oraindik ere.
Poesia (ber)erabilgarria
Jon Benitoren Bulkada liburuko “derrigorrez politikoa” poemak honela dio: nire jendeaz idatzi nahi nuke, / baina zeinen zaila den / poema ez-politiko bat egitea gure herrian. Zaila al da gure herrian poema ez-politiko bat egitea? Poesiak gorakada nabarmen bat izan du azken urteetan. Espainiako Comercio interior del libro-ren arabera (barka, Euskal Herriko datuak ateratzea ez dut lortu), 2014-2015eko salmentetan % 25 egin zuen gora poesiak, bestelako literatur generoak, datu antzekoetan edo baxuagoetan azaltzen ziren bitartean. Aro digitalak, poesiaren moldeak erraztu dituela dirudi, eta poesiaren funtzioa, autore eta irakurlearen arteko distantzia eta mitoen, profeten eraikuntza asko aldatu da.
Bilakaera honetaz luze aritu gintezke, baina garrantzitsua iruditzen zait poesiaren balio sozialaz konturatzea. Baduelako eta izan dezakeelako. Arestiren aitaren etxea literaturaz, gizarteaz zein politikaz eztabaidatzeko kontzeptua da eta nago 1950ekohamarkadak oraindik ere gehiago balio digula egungo imajinario kolektiboan bestelako erreferente edo metaforek baino. Benedict Anderson soziologoak zioen, nazio batentzat beharrezkoena, bere burua irudikatzeazela, eta iruditzen zait Aresti abila zela horretan: poesia mailu gisa marraztu zuen, herria harrizko egin, euskararen salbazioaren denbora bizarrarekin konparatu. Gure aitaren etxea esanda, zer esan nahi zuen ez dakigu ondo, baina ez-jakintasunak jakintza sor balezake, balio digu.
Erreportaje honen uberan
Inor ez delako profeta bere mendean liburuaren aurkezpena.