Ipuingintza mundua ulertzeko tresna bihurtu zenekoaz

• Twitter
• Facebook

Pultsio batetik abiatu ei zinen liburu hau idazteko. 

Hala da, bai; ez neukan helburu zehatzik. Banekien esateko zerbait baneukana, baina ez nekien zer zen. Sasoi hartan, unibertsitatetik eta ikerketatik irteten ari nintzen eta asko jartzen nintzen idaztera: libre, kontrol handirik barik... Gero joan nintzen zer eta zelan esan gura nuen lantzen. David Lynchek badu liburu bat, horrela, intuizio bati tiraka sortzeaz diharduena: Atrapa el pez dorado. Horrek nolabaiteko konfiantza bat eskatzen du, ezta? Intuizioak markatzen dizunari segika joatea. Liburuan esaten da, hor, hasiera-hasieran, ideia bat dagoela eta hori daukazunean, denborarekin iristen dela gainerakoa. Identifikatuta sentitu nintzen hori leitu nuenean.

Eta zelakoa izan da idazketa prozesua?

Liburuaren lehenengo lerroak 2014koak dira eta aldaketa asko izan ditu ordutik. Argi neukan istorioa ume baten ahotsetik kontatuko nuena baina, hasieran, parte bi zeuzkan: argitaratu den hau, umearena, eta beste bat umearen etorkizunari buruzkoa. Baina hain ziren desberdinak ze, bigarren parte hura berez-berez jausi zela. Orduan, geratu zena ordenatzen hasi nintzen: bost partetan banatu nuen, narrazioari gogoetatxo batzuk eta informazioa gehitu... Finago zizelkatzen.

Irakurleak ikusten duen lehenengoa portadako ezti-potoa da. Bertikalean erdibitua: alderdi bata beteta eta bestea hutsik. 

Liburua irakurri duenak berehala ikusten du istorioarekin bat datorrena: hutsune bati buruz ari da, argi eta garbi. Diseinua Irune Izquierdorena da eta bete-betean asmatu zuela uste dut: ezti-potoa, koadrodun tela, zintatxo gorria... Norbere lana osotu egiten du horrelako berrinterpretazio batek.

Eta, ezti-potoaren gainean, izenburua: Ibaiertzeko ipuina. Nobela laburtzat ere har liteke, baina liburuaren ipuintasuna defendatzen duzu zuk. 

Bai. Eta, gainera, argi neukan tituluan agertu behar zena. Hasieran, dena batera idazteko asmoa neukan eta egia da, kapituluka zatitzean, apur bat eleberritu egin dela. Baina ni, ipuinaren alde.

Baditu ipuin klasikoen ezaugarri batzuk, bai: misio bat daukan protagonista bat, laguntzaile batzuk, garai zehaztu gabe bat...

Bai. Estruktura lineala dauka eta protagonistaren gurasoak eta beste pare bat pertsonaia ere agertzen diren arren, umea da ardatza. Bigarren mailako pertsonaia horiek, gainera, apenas egiten duten berbarik: oso momentu puntualetan baino ez diet ahotsa eman. Alde horretatik, asko gustatzen zaidan genero bat da ipuingintza, beste aukera batzuk ematen dizkizu. Akorduan daukat, nerabezaroan, Cortazarren ipuin pila bat irakurtzen nituela... Orain, Paul Austerren Trilogía de Nueva Yorkirakurri dut berriro, Alice Munroren errelato batzuk ere bai... Hor nabil, aukera berrien bila.

Ipuin bat idatzi duzu, baina ez edonongoa: ibaiertzekoa. 

Idazten hasi nintzenean, hainbat elementu hasi ziren irteten: musika, eztia, ibaia...  Ibaia hasiera-hasieratik zegoen hor.

Eta zergatik Ochlockonee ibaia? Zergatik Georgia? 

Aipatu dizkizudan elementu horiek guztiek atmosfera bat sortzera eroan ninduten: epela, hezea, erlauntzaz inguratua... Eta bilaketa txiki-txiki bat egin nuen, eta ibai hau topatu nuen; ez dakit izena ahoskatzen, baina idatzita polit geratzen da, ezta? [barreak] Estatu Batuetako hegoaldeari buruz daukagun imajinarioari apur bat tiratu eta, hortik aurrera, imajinazioa martxan! Zerbaitetarako da neure fikzioa, ezta? Egia esan, asko lagundu dit distantzia bat hartzeak.

Ibaiak presentzia handia dauka, eduki ere, ipuin osoan zehar: gora eta behera egiten du, mugitu egiten da, izoztu... Eta, bien bitartean, mundu bi banatzen ditu. 

Hala da, bai: ertz batean bizitza, bestean heriotza. Hori ere hasiera-hasieratik neukan argi. Gero, asko interesatzen zitzaidan ibaiak mitologia grekoan daukan sinbolismoa ere; bizitzatik heriotzarako trantsitu hori zelan irudikatzen duen.Eta protagonista hortxe ikusten dugu: Karonteren txalupari begira. Hasieran kokaleku geografiko bat besterik ez zena, azkenean, pertsonaia zentral bihurtu da  umeagaz batera.

Oraindik ere balio al digute mitoek bizitza eta heriotza esplikatzeko?

Nik, bestela, ezingo nuke mundua ulertu. Oso mitologia zalea naiz eta ez dakit horrek planteamendu bital bat egiteko balioko lidakeen, baina literatura egiteko behintzat, bai. Uste dut, norbanako moduan zein komunitate moduan, kosmobisio bat edukitzea oso beharrezkoa dela mundua ulertzeko eta funtzio horri oso lotuta ikusten dut ipuingintza. Gaur egun, oso deskonektatuta gaude narratiba horretatik; oso lotuta gaude zientziara... Eta hor haustura antzeko bat sumatzen dut.

Ez ote da izango, besterik barik, amaiera onartzea kostatzen zaigula? 

Ba, igual, bai. Haustura bat definitiboa dela imajinatzea beti da gogorra , ezta? Niri oso gogorra egiten zait... Antropozentrismoan iltzatzen gara asko, kosta egiten zaigu gizakionak ez diren neurriak ulertzea, baina, liburuan esaten dudan moduan, badakit gu baino handiagoa den zerbait badagoena: bizitza bera, gu baino handiagoa da. Eta heriotza ere bai. Ni antropologiatik nator eta zientzialaria naiz, baina beste erreminta batzuk ere badauzkat, eta behar ditut, mundua ulertzeko; sorkuntzak, kulturak laguntzen digu esanahi horiek bilatzen:literaturak, antzerkiak, poesiak, bertsoak...

Zuk zortzi urteko ume baten begietatik erreparatu gura izan diozu heriotzari. 

Argi neukan gaia ikuspuntu horretatik landu gura nuena. Protagonistaren ahizpa bikia, jaio orduko hiltzen da eta horrelako galera batek bizitza oso bat zelan konfiguratu dezakeen esplikatu gura nuen; ume horrek haurtzaroa gehiegizko ausentzia baten eta gehiegizko presentzia baten artean zelan pasatu zuen. Hala ere, uste dut kontakizunean badagoela heriotzaren eta bizitzaren arteko oreka bat; umeak berak lortzen du ausentzia hori orekatzea.

Heriotzaz aritzea zaila egiten bazaigu, hainbat zailagoa hildakoa ume txiki bat denean...

Ba, bai. Tabu bat izaten jarraitzen du igual, baina gaur egun ere gertatzen da eta zergatik ez duzu kontatuko? Duela mende erdira arte, gure amamek eta birramamek erditzen zituzten umeetako asko ez ziren aurrera ateratzen eta orain, medikuntzaren aurrerapen guztiekin, zaila egiten zaigu hainbesteko galerak gerta zitezkeenik pentsatzea ere.

Azkeneko hilabeteotan, heriotza erlatiboki urrun ikustetik, egunerokoan hur-hurrean igartzera pasatu gara. Zelan bizi izan duzu zuk hori? 

Kasualitate kumulo bat izan da: konfinamenduaren aurretik irten behar zen liburua baina ni, idazten aritu naizen bitartean, zelanbait berradiskidetu egin naiz heriotzagaz —horrelakorik egiterik badago behintzat, ze gero, agertzen den bakoitzean, atzaparkada latza izaten jarraitzen du—. Uste dut horregatik lortu dudala modu gozo batean kontatzea. Askok esan didate hori: heriotza gozo kontatu dudala.

Hala iruditu zait neuri ere: ederto josi dituzu umearen ahotsa eta lantzean gogoeta bat tartekatzen duen helduarena. 

Ahots printzipala umearena da, bai. Gertatzen dena da, ez dagoela hausturarik denboran eta zortzi urteko neskatoaren ahotsaren barruan dagoela etorkizuneko emakumearena ere, ze, bestela ezin izango nituen gauza batzuk esanda dauden moduan esan. Txikitako ahotsak helduarenetik edaten du, eta alderantziz. Baina bietan dago inozentzia handia.

Zer abantaila du ume baten ikuspuntutik idazteak? 

Pila bat jolastu dezakezula! Eta hori, marabillabat da. Ez duzu hau edo bestea zergatik egiten duen etengabe esplikatu beharrik. Umeak jakin egin nahi du, ez dauka aurreiritzirik... Eta begirada horrek jolasteko aukera handia ematen du. Horrexegatik da haurtzaroa erresistentzia leku bat, ze, gero, nagusitzen zara eta galdu egiten duzu ikuskera hori. Umeak esango dizu: horrela gertatu da eta horrela kontatuko dizut. Gero, literatura ere horretarako daukagu, noski, begirada horiek berreskuratzeko.

Asko hitz egin da umeez azken asteotan. Umeek, ordea, gutxi...

Bai, tresna pila bat dauzkate eta botere narratibo gehiago eman behar litzaieke; gehiago galdetu behar genieke. Uste dut oso inportantea dela ahots horiek errekuperatzea eta kontakizunean sartzea; gizarte moduan, ezin gara gauzak beti leku berdinetik kontatzen ibili.Konfinamendua itogarria izango zen eurentzako, baina esperientzia politak ere edukiko zituzten, ezta? Seguru askok eta askok etxea berdeskubritu dutena.

Liburuan diozunez, gauza handia da uda sasoia, are gehiago ume batentzat. 

Dudarik barik! Lehen ia hiru hilabeteko oporrak izaten genituen eta hori, ume batentzat, bizitza oso bat da!

Baina, azkenean, amaitu egiten da. Ipuin hau ez al da uda baten edo, are, umezaro baten itxieraren kontakizuna? 

Izan liteke, bai. Egia da, uda haurtzaroari oso lotuta doan urtaro bat dela eta urteko etapak adinagaz identifikatzeko modu kronologiko bat izan daitezkeela. Liburuko umetxoa libre-libre ibiltzen da udan eta, denbora hori eduki ezean, ez zen errekara hainbeste jaitsiko, ez zuen ahizparekin eta Karonterekin topo egingo... Denboraren aldeko aldarri ere bada, ez? Denbora behar dute gauzek, gertatzeko.

Badirudi, geu ere, aurtengo udan gehitxoago jaitsiko garela erreketara.

Bai, bai! Ni neu behintzat, hemen inguruan ibiliko naiz. Orain arte batean eta bestean ibili naiz, autonomo moduan eta... Zer esango dizut ba? Kontua ez dago erraz!

Akordatzen Sarriren eta Ruperren kantuaz? “Ez da Danubio deitzen, ez da Mississippia, Ibaizabal deitzen da nire sorterriko ibaia...”. Zure ibaia zein da?

Galdera polita! Nire sorterriko ibaia ere bada Ibaizabal, baina nire memorietako urak Karraspioko hondartzakoak dira, hantxe, nebarekin batera olatuak hartzen.

Kanta bik eusten diote zure ipuinari ere: Van Morrisonen “Tupelo honey”-rekin hasi duzu kontakizuna eta Morrisonen eta Bob Dylanen “Crazy love”-ekin amaitu. 

Bai. Eta hirugarren bat ere badago tartean: “Goin´to Acapulco”, Bob Dylanena hau ere. “Tupelo honey” hasiera-hasierako intuizio haiekin agertu zitzaidan eta, berez, ez dauka istorioarekin zerikusi handirik; ezkonberri biren pozari buruzkoa da. Baina entzun eta entzun... Barruan neukan bolatxoa ateratzen lagundu zidan; idazten hasten lagundu zidan. Beste kanta bat izan balitz, beste liburu bat izango zen. “Crazy love” ostera, esan nahi nituen gauza batzuk beste modu batean esanda uzteko modu bat izan da; protagonistak ahizpaganako duen maitasun erraldoi hori adierazteko modu bat. Leonard Cohenen “Suzanne” ere hor egon zen baina, azkenean, jausi egin zen eta pena eman zidan, ze hark ere asko lagundu zidan liburuko atmosfera heze hori osatzen. Ni oso obsesiboa naiz musikarekin: behin eta berriro entzuten ditut kantak, letraz ia ahazteraino... Eta horrek asko lagundu dit prozesuan zehar.

Aipaturiko kantei buruzko oharretako batean, Bob Dylanen iruzkin bat sartu duzu: sorkuntza lanik onenak inkontziente kolektiboan gordeta daudela esaten ei zuen. 

Bai, horixe esan zuen behin: “Tupelo honey” lehenagotik existitzen zela eta Morrisonengan kanal bat topatu zuela. Mitologia grekoan ere agertzen da kontzeptu hori: ideiak, izatez, jainkoenak direla eta gu eroaleak besterik ez garela. “Genioa” esaten zaion hori ez dela gizakiona, alegia; badagoela beste indar gu baino handiagoa dena. Beste filosofia batzuetan ere jasotzen da ideia hori, meditazioari lotuta, adibidez: ideiak hor daudela eta zuk egin behar duzuna eurekin konektatzen asmatzea dela.

Sortzailearentzat, neurri batean, askatzailea ere izan daiteke hori? Alegia, zelanbait dena esanda dagoela onartzea eta esateko modu berrien bila hortik abiatzea? 

Inork ere ez du hutsetik sortzen, hori argi dago. Testu bat, adibidez, ez da idazlearena bakarrik, ze, geuk ere iturri askotatik edaten dugu. Nik horrekin lotzen dut Bob Dylanen ideia hori. Geroagoko erreseina batzuetan ere aipatzen da, zaila egiten dela imajinatzea abestia ez dela betidanik existitu izan. Horrekin guztiarekin ere, “Tupelo honey” genialitate bat da! Ezin al dugu genialitatea onartu? Heriotza onartzearekin gertatzen zaigun antzeko zerbait gertatzen zaigula esango nuke...Nik Morrison defendatzen dut: bere ahotsa eta, batez ere, bere lana. Ze inguruak baldintzatu zaitzake, edo dohain bat izan dezakezu, baina, gero, sortzaile moduan, lanak balio handia du eta hori, batzuetan, ahaztu egiten zaigu. Eta igual ez duzu ezer berririk esango, baina zure ahotsa beti izango da originala.

Ibaiertzeko ipuinaidatzita, argitaratuta, aurkeztuta... Lanean jarraitzen al duzu?

Oraintxe bertan, erditze osteaz disfrutatzen ari naiz. Eta gero, aldi berean, jausi ziren parte haiek berrikusten ere bai: ea beren kabuz funtzionatuko luketen, edo beste lotura batzuk egin eta obra berri baterako emango luketen... Egia esan, oraindik ez dakit erabili nahi ditudan ala ez, baina banabil tentatibatan: hasten naiz, idazten dut pasarte solteren bat... Egunen batean istorio bat osatzeko beste ematen dutela? Ba, ondo etorriak. Baina, oraintxe bertan, libre antzean nabil, neure buruari entzuten. Bestela ezingo nuke idatzi.