Ana I. Moralesekin solasean

• Twitter
• Facebook

 

 (Liburuaren azala: Aitziber Alonso).

Durangoko azokan Ahotsenean aurkeztu zen liburua, datorren astean beste aurkezpen bat egingo da Bilboko Anti liburu dendan. Orain arte harrera ona izan du liburuak, zer iruditu zaizu izan duen oihartzuna?

Oso pozik nago, han hemen jaso ditudan komentarioengatik, liburua irakurri duen jende asko harritu egin da, deskubrimendu bat egin du. Bestetik prentsan ere kasu egin diote, eta Charlotte Perkins Gilman-en figuraz hitz egin dute... Orain dela gutxi jakin dut irakurle talde batean aztertu dutela liburua. Denbora gutxi izateko argitaratu zenetik uste dut oso harrera ona izan duela, desiratzen nago hari buruz gehiago hitz egiteko.

Zuk zeuk noiz eta nola ezagutu zenuen Charlotte Perkins Gilmanen lana?

Orain dela hamabost urte, 1998an, Merylandeko unibertsitatera joan nintzen genero ikasketak egitera. Testuinguru horretan eduki nuen Perkins Gilmanen berri. Hala ere aitortu behar dut ez zegoela nire programan, han nengoela ahalik eta gehien saiatu nintzen ezagutzen ez nituen emakume idazleen lanak topatzen. Halako batean liburu denda batean emakume amerikarren ipuinen antologia bat erosi nuen, bertan zegoen Hormako paper horia. Niretzako izugarrizko talka izan zen, izugarria iruditu zitzaidan ipuina, ez nuen ulertzen nola ez nuen inoiz horren berririk izan ordura arte.

Berehala sentitu zenuen hura itzultzeko beharra?

Ez, ez dut itzuli iaz arte. Bai sentitu nuen mundu guztiari gomendatzeko beharra, konturatzen nintzelako jendeak ez zuela ezagutzen. Orain dela urte eta erdi literatur podcast bat egiten hasi nintzen, munduko ipuinik esanguratsuenak iruditzen zitzaizkidanak jendeari helarazteko. Argi neukan Hormako paper horia lehenengotarikoa izango zela, eta horretarako itzuli nuen.

Liburuaren atzealdean zera irakurri daiteke: Charlotte Perkins Gilman-en narrazio  hau erreferentzia saihestezina da Ipar Amerikako literaturan, eta irakurketa feminista ugari  eragin ditu. Zure ustez zertan datza, testuinguru historikotik harago, narrazio honen gaurkotasuna?

Niri iruditzen zait Hormako paper horian planteatzen den gogoeta oso beharrezkoa dela oraindik ere gurean. Feminismoak urratsak eman ditu egungo egoerara iritsi arte, badago kezka hori daukan jende kolektibo bat, baina iruditzen zait arriskua dagoela pentsatzeko nola feminismo instituzionalizatu mota bat zabaldu den eta eskubide batzuk aitortu diren horrelako lanek ez dakartela inolako nobedaderik. Baina ipuin honetan espresatzen den gogoeta edo kritika zapalkuntza forma sotilagoei zuzentzen zaie hain zuzen ere, barneratuta ditugun eta askotan ikusi ere egiten ez ditugun zapalkuntza formak, rol oso barneratuak direlako eta mozorroen azpian datozelako.

Ipuin honetan ez dago tratu txar fisikorik edo ingurune hostilik emakume honentzat, zapalkuntza ekonomikoko egoera batean dago non zapalkuntzaren eragile diren mekanismoak gurean oso errotuta dauden erakunde potenteenak diren, ezkontzaren erakundea adibidez, edo zientzia bera. Edozein egunetan pizten duzu telebista edo hartzen duzu egunkaria eta oraindik aurki daitezke zientzian oinarritzen diren jarrera antifeminista oso nabarmenak, egoera guztiz injustuak zientziaren oinarrian estaliz. Sotiltasun horren isla da gauzarik baliagarrienetako bat ipuin honetan.

Zapalkuntza modu sotilak aipatu dituzu, niri latza egiten zait narrazioko protagonistari medikuak ezartzen dion tratamendua bereziki aipatzen denean bere bizitza osoan zehar luma eta arkatza erabiltzea debekatu zaiola, azken batean pertsonaren intelektoa bera ezabatzen delako.

Bai, oso latza da. Baina gainera kontuan hartu behar dugu emakume hau etxekoandre bat dela, ama bat, honek bistarazten digu baita ere amaren rolari buruz dauden aurreiritziak. Nik uste dut oso gauza inportantea eta interesgarria dela ipuin honetan zigor horren ejekutorea maitasunez mozorroturik datorrela, medikua aldi berean bere senarra da, eta une oro maitasunez hitz egiten dio, gauza delikatu bat balitz bezala zaintzen du, infantilizatu egiten du. Amodioz mozorrotuta dagoen zapalkuntza oso ankerra da, ostu egiten dio pertsona bati askatasun oro. Intelektoa kentzea pertsona hori ezerezera kondenatzea da. Ipuinean aipatzen den S. Weir Mitchel doktorea, tratamendu horren sortzailea, benetakoa da. Inolako lanik ez egitea gomendatzen zuen, siesta luzeak egitea eta batez ere jarduera intelektualik bat ere ez izatea.

Gai horiek egilearen pentsamenduan gakoak izan zirela kontuan hartuta, esan daiteke Hormako paper horia bere lanik esanguratsuena dela?

Nik esango nuke Perkins Gilman batez ere narrazio honengatik ezagutzen dela, nahiz eta lan asko egin zuen genero askotan: ia berrehun ipuin, dialogoak, saiakerak… ipuin honen ostean saiakerak izan daitezke beharbada esanguratsuenak, batez ere bi aipatuko nituzke: Gure kultura anglozentrikoa eta Emakumeak eta ekonomia. Ipuin honek oso modu grafikoan ilustratzen ditu saiakeretan azaltzen dituen gauzak, dependentzia ekonomikoaren zama eta nola hori ezkontzaren bitartez gauzatzen den. Hori guztia kondena bat da, mundutik apartatzen duena, emakumea irteerarik ez daukan zulo batean sartzen duena. Saiakeretan esaten du emakumea inoiz benetan askatzeko ekonomiaren funtsa aldatu behar dela, eta ezkontzaren instituzioa dela zapalkuntza horren mekanismoa.

Hormako paper horiaren literatur idazkera eta estiloari buruz zer nabarmenduko zenuke?

Hormako paper horian nik uste dut hizkuntzaren bitartez ere islatzen dela protagonistak bizitzen duen transformazioa. Jakina denez bertan emakume bat depresioak jota omen dago, eta senar medikuak behartzen du atseden tratamendua hartzera. Horregatik debekatu egiten dio edozelako lana, batez ere intelektuala. Emakume horrek idatzi egiten du baina senarrak ez dio uzten, gela batean irten gabe egon behar da beti. Historian zehar emakumeek jo izan duten errekurtsora jotzen du orduan protagonistak: egunerokoa idaztera. Emakume asko horrela hasi dira idazten, utzi zaien zirrikitu horretan.

Ipuinean protagonistak erabiltzen duen hizkuntza hasieran diskurtso antolatuagoa da, xehetasun handiekin egiten ditu deskribapenak. Ipuinean aurrera gin ahala, bere gelako horman dagoen paperaren marrazki konplikatuarekin obsesionatzen hasten denean, marrazki horren testua deskodetuz doan heinean, bere hizkuntza ere aldatuz doa. Alde batetik lausoagoa egiten da, ez hain jantzia, ez hain estrukturatua. Bere burua askatu nahi duen emakume baten hizkera da, lausoagoa beharbada baina baita ere sendoagoa.

Ana Morales eta Amaia Serrano.

Argitaletxea EDO!ren eskutik argitaratu da liburua. Zer balio ematen diozu horri?

Podcasterako itzuli nuenez lehenago ez nintzen argitaratzen saiatu. Kasualitatez EDO! proiektuan zegoen pertsona batekin topo egiten nuen eta berbetan azaleratu zen itzulita neukala ipuin hori. Gero etorri zitzaidan eskaintza eta niretzako izugarrizko poza izan zen, baina ia-ia kasualitatez sortu zen dena.

EDO! bezalako proiektuekin ikusten dudana da orain arte egon den hutsune bat bete daitekeela, ikasketa kulturaletan oinarritutako lanak argitaratuz, genero ikasketekin zerikusia duten lan bereziak, ikuspegi originalak eskaintzen dituztenak testu txikiak… alternatiboak nolabait esateko. Egia da oro har asko mugitzen ari dela giro hori, eta crowdfundingaren bitartez ere ateratzen ari direla merezi ditugun eta luzaroan eduki ez ditugun testuak. Horrekin batera egiten ari diren literatur saioak, irakurketa saioak… izugarrizko interesa pizten dit, lehen ematen zuen ez zegoela hori topatzerik Euskal Herrian eta orain giro hori bizirik ikusteak poz handia ematen du.

Lehen aipatu duzu lehenik eta behin podcasterako grabatu zenuela Hormako paper horia, horrek testuaren beste irakurketa bat egiten lagundu dizu?

Egia esateko nik ez diot inongo egokitzapenik egin jatorrizko testuari, behintzat modu kontzientean, berez testuak erraztasunak ematen dituelako entzuna izateko. Egunerokoa izanik hizkera nahiko naturala da, eta erraz egokitzen da entzunezko formatura. Argitaratzeko orduan bai, hainbat zuzentzailek berrikusi eta proposamen estilistikoak egin dituzte. Itzultzerakoan testua inoiz baino sakonago ezagutzen duzula uste duzu, gero irakurketa egiterakoan pertsonaiaren azalean sartzen zara gehiago. Nik uste dut irakurtzeak klaustrofobia hori hurbilagotik sentitzeko balio izan didala, ikusteko zenbat xehetasun txiki dauzkan ipuinak giro klaustrofobiko hori eraikitzeko orduan.

Noiz eta nola sortu zen 'Xerezaderen artxiboa'?

Niri betidanik asko gustatu izan zait literatura eta irakurketa ozenak entzutea, baina lehen ez zen erraza, poesia errezitaldietan ez bazen. Orain dela urte batzuk New Yorken lanean egon nintzen, han bada antzoki bat zeinean ipuinen irakurketak egiten diren aktore profesionalen eskutik, eta jendez bete egiten da. Handik gutxira iPod bat oparitu zidaten eta podcasten berri eduki nuen, ordura arte ez bainekien zer zen ere. Asko gustatzen zait lanean edo paseatzen nagoenean literatura entzuten joatea, buruan sartu zitzaidan euskaraz horrelakorik ez zegoela, eta asko egin zitekeela euskaraz sortuak dauden gauzekin zein itzulpenekin. Lan asko daude itzulita, eta jendeak askotan ez daki eginda daudenik ere. Kostata konbentzitu nituen lagun bi eta gero etorri zen podcast bat nola arraio egiten den enteratzea, inbestigatzen egon ginen, jendeari galdetzen…

Gerora bururatu zitzaidan Bilbo Hiria irratira joatea eta proposatzea haien estudioan grabatzea, beso zabalik hartu gintuzten eta erraztasun guztiak eman zizkiguten. Orain ni neu izaten naiz testuak irakurtzen dituena, eta nire kide Jasone Larrinagak alderdi teknikoaz arduratzen da. Ostera irratian emititzeaz gain blogean eskegitzen dugu.

Entzunezko literaturaren eremuan badago eskaerarik, norentzat izan daiteke baliagarri?

Gertatu zaidana da insistitzearen insistitzeaz azkenean entzun dutenak gustura geratu direla. Nik uste dut zaletasuna sortu egin behar dela, jende askok ez daukalako literatura irakurria entzuteko ohiturarik. Publikoa sortu egin behar da, jarraitu materiala ematen eta ematen. Armiarma.comen adibidez lan asko daude edonork eskuratzeko moduan eta jende askok jakin ere ez: Edgar Allan Poe, Patricia Highsmith… itzulita daude! Euskaraz itzulpenik ez dagoela eta daudenak ulertzen ez direla dioten aurreiritziak kendu behar dira.

Albiste honen uberan:

ENTZUN Hormako paper horia Xerezaderen artxiboan