“Konta dezagun gure historia, baina ez besteek nahi duten bezala: guk nahi dugun bezala”

• Twitter
• Facebook

Noiz ezagutu zenuen Xaho, eta nola sortu zen hari buruzko komiki bat egiteko aukera?

Batetik bestera, lehenbizi haren berri izan nuenez geroztik eta albuma egin arte, pasatu dira urteño batzuk. Bidaia Nafarroara liburuari esker ezagutu nuen Agosti Xaho. Garai hartan nik espainolez ezagutu nuen, Viaje A Navarra, Xabier Kintanak egin zuen liburuaren sarrera, eta uste dut aita zenak utzi zidala. 17 urte edo izanen nituen eta niretzat izan zen errebelazio bat: batetik, diskurtso erromantikoa, bidaia halakoa baita, eta izugarri ondo kontatzen baitu, eta, bestetik, ideologiaren aldetik oso diskurtso independentista, ezkertiarra eta aldi berean ilustratua dauka. Bon, markatu ninduen. Oroitzen naiz, bere momentuan egin nituela zirriborro batzuk –agian koaderno zaharren batean agertuko zaizkit noizbait–, pentsatu bainuen hura eraman egin behar zela komikira. Xedea hor gelditu zen, buruaren gibelean, eta halako batean aukera etorri zitzaidan, Erroa argitaletxeak, Bilbokoak, atera baitzuen Gabriel Arestiren biografikoa, Adur Larreak egina, liburu oso ona, material argitaragabe pila bat gehitu duena, eta bigarren pertsonaia nahi zuten izatea Agosti Xaho, eta nahi zuten nik egin nezan. Baiezkoa eman nuen lehenengo momentutik, eta gero bidean gehitu zitzaigun Herrima argitaletxea, eta prozesua hasi zen.

Zirriborroak egiteko oinarri bezala, zer hartu zenuen, Xahoren benetako irudia edo Xahorena dela uste izan den irudia, Antton Abadiarena dena benetan? 

[Barreak]. Horren inguruan kontrobertsia bat dago, eta ni kontent nago zeren hemen Euskal Herrian ez gaude oso ohituak kontrobertsiara; bakoitzak, bere parrokiak zer agintzen duen, hori betetzen du. Baina Xahori esker bada kontrobertsia bat.

Enkargua onartu eta martxan jarri nintzenean, lehendabiziko gauza egin nuena, Xahori buruz gehien dakitenengana jo nuen: Patri Urkizu, Fermin Arkotxa eta Elixabete Zubillaga – ez da ordena jakin bat, kronologikoki norengana joan nintzen baizik–. Horiekin egon nintzen, horiekin luze mintzatu, horiek ere oso manera eskuzabalean beren materiala utzi, eta orduan ekin nion lanari.

Patrik erraten duenez, betiko irudi ikonikoa, betiko Xaho erromantiko ile-luze guapo hori, Abadia da, eta gainera Patrik aurkitu du paper bat, letra bat, Xahok Abadiari berari idatzi ziona erranez azkenean lortua ziola bere potreta, nafartar gaztez beztitua, ile luzea eta txapela eskuan. Nik hipotesi horri heldu nion liburuan errateko hori Abadia dela eta ez Xaho. Gero, Fermin Arkotxak kontrakoa pentsatzen du, baina nik momentu hartan bidalia nuen liburua inprimategira, beraz… Argi gera dadila horretan ez dagoela adostasunik.

Xahoren bizitzaz aritzeko hainbat narrazio-ildo uztartu dituzu: bada gaur egunarekin lotzen duen ildo bat, bada Xahok berak Nafarroan bertan egindako bidaia, eta badira garai historikoari buruzko pasarteak ere. Zergatik erabaki zenuen liburua modu horretan antolatzea? 

Lehendabiziko arrangura edo kezka tipia izan zen mintzatuko ginela Zuberoaz, mintzatuko ginela erromantizismoaz eta mintzatuko ginela XIX. mendeaz, eta behin eta berriz Zuberoa aipatzen dugularik, aipatzen badugu sekula euskaldunon artean, izaten dela beti lehengoaren mina, zoko usaina, pastorala goizeko 5etan ETBn. Beldur hori banuen, lehengo bazena eta jada ez dena idealizatzearen beldurra, eta pentsatu nuen: zergatik ez egin estakuru narratibo tipiko horietako bat, zinemagintzan aunitzetan erabiltzen dena, eta zergatik ez abiatu oraingo egunetik, Atarratzeko gazte batzuk aitzakiatzat hartuz, eta haiek joango dira poliki-poliki deskubritzen Xaho nor izan zen, eta amaieran bi bideak elkartuko dira edo bat eginen dute. Hori zen ideia.

Egiazki aitzakia ezinhobea izan nuen, zeren duela hiru bat urte edo, Xahoren sortetxea, Atarratzen, salgai eman zen. Horren aitzinean, Bizkaiko elkarte batek, kezkaturik etxe hori noizbait galduko zen, eroriko zen edo noren eskuetara eroriko zen eta galduko zen beharbada betiko Xahoren arrastoa, erosi egin zuten, erosi eta gainera Basaburuko gazteei utzi beraiek nahi duten bezala kudea zezaten. Baldintza bakarra ezarri zieten: Xahoren memoria hauspotu eta ezagutaraztea. Lehendabiziko gauza izan bazen adituengana joatea, bigarrena izan zen Atarratzera joatea, Prefosta elkarteko gazteekin elkartu, eta lankidetza bat hastea, ikusteko horiek nola ezagutu duten Xaho. Wikipediara jo behar izan zutela esan zidaten. Horrek ematen du, egiazki, gure herriaren neurria: ez dugu Xaho ezagutzen.

Bizkaiko elkarte batek Xahoren etxea erosi eta Basaburuko gazteei eman: Xahok berak egingo lukeen zerbait dirudi. 

Dudarik gabe. Batzuetan aipatzen da Axularren itzala… Ba nik Xahoren itzala ikusten dut HOR. Justizia poetikoa, nondik ikusten den, izan, bada. Komikia saritua izan zela; saritua eta Gasteizko gobernutik saritua… Hilabetetan ibili ginen lortu nahian diru-laguntza, baina nola arrotza naizen hiru probintzietan… Xahok alde guztietatik sentitzen zituen Euskal Herrian bizi eta lan egin nahi dugunok egunerokoan atxematen ditugun holako traba miserableak: egilea euskalduna da, protagonista euskalduna da, euskaraz aterako da, Euskal Herrian guztian banatuko da, zuk erran bezala Xahok erreibindikatzen zuen bere burua nafartartzat eta bizkaitartzat eta basaburutartzat, orduan hori esplikatzea funtzionario triste bati… Gogorra da, eta azkenean, gainera, leku batetik ez genuen dirurik bildu; bestetik, Euskararen Erakunde Publikoak bai eman zigun dirua, baina lehen partea bakarrik, bestea ez ziguten eman ikusirik liburuaren ISBN-a ez zela frantsesa… Orduan, halakoetan, justizia poetikoa da bat-batean Euskadi saria, to, edo Bizkaiko elkarte horrek salbatu duela Xahoren sortetxea eta oraingo egunean Basaburuko gazteak han elkartzen direla beren bizia antolatzeko. Hori Xahoren itzala da dudarik gabe.

Esan didazu, besteak beste, bazenuela kezka Zuberoaz egin ohi diren irudikapenekin, eta horregatik sartu zenuela komikian gaur egungoarekin lotzen den narrazio-ildo bat. Zer beste kezka zenuen?

Bigarren kezka zen aipatuko genituela foruak, aipatuko genituela karlistaldiak, baina horiek ere zer desdibujatuak ditugun. Agosti Xahok nola ulertu zituen, eta oraingo egunean orokorrean nola kontatzen dizkiguten… Karlistaldiak kokatu nahi nituen beren garaian eta Europan, zeren aunitzetan kontatzen ditugularik holako pasarte historikoak, aunitzetan geratzen gara Euskal Herrian berean, edo asko jota lotzen dugu Espainiarekin eta batzuetan Frantziarekin. Ba goazen ikustera garai hartan zer gertatzen ari zen Europa guztian, Belgikan edo Italian. Nahiz eta erreferentzia oso gaingiroki eman, erran nahi nuen ez zela gauza solte bat, hemen suertatu zena, ez dakit zer dinastia-eta; ez, ez, izan ziren askapen erromantikoko borroka batzuk Europa guztian, batzuk arrakasta izan zutenak momentu hartan, beste batzuk ez momentu hartan baina 30-40 urte berantago; Italian, Hungarian, Polonian eta horietan sekulako arrakasta izan zutenak, eta hemen, bueno, ba ez zen lortu etsaiak tanke gehiago zituelako eta geo-estrategiaren aldetik oso berezia delako Euskal Herria. Hori guztia nahi nuen kontatu, eta forua ere zer zen. Ni ez naiz historialaria ez jurista ez deus; halakoetan nik egin dut garai hartako pertsonaiak berreskuratu, adibidez sindikoak, hain ezezagunak zaizkigunak: Polverel eta Sagaseta Ilurdotz. Komikira ekarri dut bakoitzak nola egiten duen foruaren definizio bat izugarri zehatza, pixka bat uler dezagun zer izan zen eta zer suposatzen zuen halako batean foruen kentzeak.

Sarritan aipatu duzu heroi nazionala behar lukeela Xahok. Zeintzuk izan ziren haren ekarpenak? 

Aspektu aunitzetan egin zituen ekarpenak. Lehen momentutik aipatu dut ideologo gisa: ezkertiarra zen, ezker muturrekoa erraten ahal baldin bada, eta independentista errotik; laikoa zen, eta laiko bat atxematea euskal letretan eta gainera hain sutsua… Bestalde, egiazki irudikatzen du euskal erromantizismoa. Norbaiti irakurri nion, eta asko gustatu zait definizioa, Euskal Herrian erromantiko aunitz izan ditugula, baina denak garaiz kanpo. Eta Xaho da, berriz, Parisen erromantizismoaren epizentroan bizi zen gazte bat, bere bidaia egin zuena Lord Byronek Grezian egin bezala, Inperio Otomandarraren kontrako independentzia gerran. Niretako da euskal erromantizismo perfektu bat, Jon Mirandek aldarrikatzen zuena.

Bestetik, orain gutxi ospatu dira euskara batuaren 50. urteurrena eta Euskaltzaindiaren mendeurrena ere bai, eta oso jende gutxiri entzun diot nik Xaho ahotan hartzen, eta Xahok sortu zuen euskal prentsa. Orain elkarrizketa hau egiten ari garela, eta badugula prentsa idatzia eta ahozkoa, bueno, ba Xahok egin zuen lehen aldiz 1848 hartan aldizkari bat, kazeta bat, dena euskaraz. Lehendabizikoa. Aitzindaria da horretan ere bai.

Diskurtsoan ere bai aurrekaria izan zen, generoaren aldetik, adibidez, harritzekoa da zer gauzak erraten zituen garai hartan, XIX. mendearen lehendabiziko erdialde hartan, emakume guztien alde, nola parte hartu zuen elite literario frantsesean, nola zeuden hor emakumezko puntero batzuk, beren ondarea utzi dutenak. Bada, Flora Tristan bezalako aktibista sozialista internazionalista batek txertatu egin zuen Agosti Xaho bere nobela batean, Xabier ezizenez, eta hor agertzen da Agosti Xahoren potreta deklaratua. Xahok publikoki salatu zuen, Baionako umezurztegian, bistan dena artzapezpikuaren mendean zegoena, nola esklabizatzen zituzten neskato gazteak, eta hori idatzi egin zuen. Idatzi egin behar zen hori XIX. mendeko Euskal Herrian! Ba idatzia dago, eta hor dago. Norbait aitzindaria izan zen alde guztietatik.

Hala izanik, nolatan dago hain ahaztua? 

Gure herrian halako jendea ahaztua, kriminalizatua edo baztertua dago. Unibertsitatean, Xaho debekatua dago. Jon Juaristik atera zituen sos batzuk liburu infame batekin, izan baitzen El linaje de Aitor, eta hor Xahori buruz erraten dituenek egin dute bidea, eta geroztik unibertsitatean Xaho betatua dago. Hori da gure errealitatea.

Adibide bat aipatuko dut, beharbada ez da sartzen historian, beharbada bai. Adiskide batzuen artean, konfinamendu honetan, elkarri berriak pasatzen gabiltza, eta aste honetan jakin dut Arabako egunkari batek atera duela artikulu bat, ea zein izan den Arabako hiltzailerik handiena, eta ez zen izan Sacamantecas famatua, izan omen zen Jose Elosegi delako bat, okina, eta pozoitu zituen ez dakit zenbat mila soldadu eta hola eta hola. Klaro, historia horrela kontatzen da herri menderatu bat garen aldetik. Portugalen badute beste okin bat, Aljubarrotako okina, baina hura heroi nazional bat da: leiendaren arabera, ez baita egiazkoa, bere okindegiko labean ezkutatuak zeuden 7-8 soldadu espainol; orduan, Brites de Almeida izeneko okin honek su eman zion labeari, eta garrapiñatu egin zituen soldaduak, eta hori dute heroi nazionala. Aldiz, hemen, Jose Elosegi hau ibili zen legio britainiarrekoak pozoitzen, etorri baitziren Espainiako gobernuaren deiari erantzunez, etorri ziren euskaldunen kontra borrokatzera, eta Jose Elosegi gasteiztar okin batek, egunero-egunero administratzen zien pozoia ogian, eta horrela lortu zuen desaktibatzea legio britainiar osoa ez dakit zenbat hilabetez. Herri libre bat bagina, justu edo injustuki, segur aski hau izanen zen Brites de Almeida bezalako heroi nazional bat; hemen berriz, inork ez du ezagutzen, eta norbaitek altxatzen duelarik historiaren tapiza hori kontatzeko, agertzen da historiako hiltzailerik handiena izan dela. Hori da diferentzia herri normala edo herri ez-normala izatearena. Xaho, herri normal batean, heroi nazionala izanen zen, eta gurea bezalako herri zatikatu eta ukatu batean, ezezagun bat da, edo, erran bezala satanizatua.

Zure ibilbidearen, sarritan kontatu dituzu gertaera historikoak komikiaren bidez. Nola ulertzen duzu bien arteko harremana? 

Gauza jakina da AEBetako armadak zer inbertsioak egiten dituen zinemagintzan, ez da kasualitatea inondik ere hainbeste film beliko egitea, AEBetako bandera, heroismoa, epika eta gainerako guztia sendotzen dutenak. Hori inbertsio bat da. Espainia ez da hainbestetan enteratu baina badakigu Elkanoren inguruan opera eta marrazki bizidunak eta bestea eta bestea aterako dituela. Nik, bistan dena, ikusten dut historian badela ekaia, badela meategi ikaragarri handi bat gauzak kontatzeko. Batetik interes pertsonala dut, bestetik agitazioa eta propaganda egiteko puntu bat ere bai, eta bestetik ere nolabaiteko haserrealdi bat, zergatik preseski gordetzen dizkigute interesanteenak, zergatik ematen dizkigute lehen lerroan Loiola eta gainerako kanitxe hauek guztiak, eta, berriz, errebelde izan direnak kasualki ez ditugu ezagutzen, edo garbitu dituzte arrastorik utzi gabe. Oso gauza bitxiak gertatzen dira historian doi bat arakatuz gero.

Adibide labur kontatuko dizut. Baxenafarroa honetan, agertzen da aristokrata bat garbitu zutela Frantziako iraultzaren denboran. Iraultza, aristokratak fuera, eta ze ongi. Bueno, ba garbitu zuten horietako bat garaztarra zen, Lahontzeko jauna. Segitzen duzu arakatzen beste bide batetik, eta hara non delako jauna Logras deiturako gizon bat zela, eta Nafarroako parlamentario zela, eman zena foruak ezabatzearen arras kontra. Idatzi zuen "guk ez ditugu egundaino arbuiatu gure konstituzioa, ez eta gure eskubide preziatuak ere, ez artez, ez moldez". Nor izan zen egiazki? Herri independente bagina, beharbada izanen zen heroi nazional bat, eman zena hor Frantziaren kontra… Baina Frantziak kendu zuen paretik eta ia ez dugu arrastorik, oso gauza gutxi dago. Horrek batetik haserre handia eta bestetik morboa ere ematen dit.

Historialariek beharko dute, beren diziplinan-eta, oso zorrotzak izan, baina ni marrazkilaria naiz, orduan fikzio puntu bat behar izaten dut istorioak kontatzeko, baina beti oinarri-oinarrian dagoena da sekulan kontatu ez diguten historia bat, eta nik zera planteatzen dut: konta dezagun gure historia, baina ez besteek nahi duten bezala, guk nahi dugun bezala. Eta batzuetan sartu behar baldin bada ipuintxotik, Legasek erraten zuena, mitologiarik ez duen herri bat kondenatua dago hotzak hiltzera. Hemen ez diogu gure buruari permititzen inolako gorazarrerik, inolako omenaldirik egitea gure buruari, beti gara super kritikoak, beti badugu zerbait ez uzteko gure buruari handinahitasunaz ere amesten. Gero, noski, Inkisizioak utzi zuen beldurraz aparte, jesuitek eta frantziskanoek mendetan sartu dizkigute txikitasuna eta apaltasuna: txikiak gara, apalak gara, euskara deus… Horrekin lotua nik badut kontrako txertoa, eta kontrako txertoa da, konta dezagun gure historia. Beharbada ez da oso zientifikoa izanen ehuneko ehun beti, baina nork kontatzen du ehuneko ehun zientifikoki bere historia? Inork ez.

Komikia sortzeko egin duzun dokumentazio-lanaz hitz egin dugu, eta liburuaren amaieran ere bada liburu-zerrenda bat, gehiago jakin nahi duenarentzat, baina, komikiaren aldetik, zeintzuk dira zure erreferentziak? 

Bakotxari tokatzen zaio tokatzen zaion garaia, eta tokatutakoa maitatu behar. 80ko hamarkada ikaragarria izan zen komikigintzan eta denetan, munduan orokorrean fase hori izan zen ilusiozko mundu bat, gero badakigu ilusioak izaten direla magoen iruzurrak eta zertan geratzen diren, baina ni arras mundu horretakoa naiz, underground-ak markatu gintuen, Crumb handiak, adibidez. Gero poliki-poliki joan ginen deskubritzen Andea Pazienza bezalako egile bat, munstro bat, oso gazterik hil zena. Garai hartako beste ezaugarri bat izan zen heroina, hainbeste jende eraman zuena, ba Andrea Pazienza ere eraman zuen aurretik, baina hark utzi zuen obra bat ikaragarria. Enetako eredu bat da pertsonaiak nola nahasten dituen, zer istoriokanallakkontatzen dituen, zer lotsa gutxi duen... Gari izan dena euskal musikan, ba Andrea Pazienza niri egiten zait komikian, diskurtso bat eskrupulurik gabea egiten zuen, niri egiten zait oso erakargarria.

Oraingo egunean, berriz, ni baino komikigile gazteagoak heldu direnak, eta Euskal Herrian, ba ikaragarri onak dira. Adibidez, orain pribilegioa dut lan bat egiten ari naizela, ni gidoilari eta Joseba Larratxe marrazkilari, Basola izenekoa. Eta ikaragarria da, zeren karta xuria badut nahi dudan gidoia egiteko, eta badut munduan izaten ahal den marrazkilaririk onena, eta ez bakarrik esanekoena, zeren nolabait berak onartzen ditu nire jarraibideak, baina egiten dituen aportazioak eta emendakinak izaten dira komikiaren onetan. Hari eman niretako amesgaiztoa izanen zen bineta bat, eta ez dakit gozatzen duen, baina emaitza ikaragarri ona da. Euskal Herrian baditugu marrazkilari izugarri onak, eta bat aipatzekotan Joseba Larratxe aipatuko nuke.