Ruben Sanchez Bakaikoarekin solasean

• Twitter
• Facebook

Lehenengo eleberria duzu Hondarrak. Zein izan da zuretzat motor nagusia?

Bi izan dira. Lehena amatxiren memoria galera, haren etxean bizi izan nintzen haurtzaroan eta gaztaroan, eta, bat-batean, ikusten hasi nintzenean bere oroitzapenak bere burutik desagertuko zirela, jasotzen hasi nintzen. Hor dago genesietako bat: bera eta bere jaioterria, Uxue. Bestetik, sasoi horretantxe ETAren desagertze prozesuan geunden bete-betean, eta nolabait gure bizitzak hainbeste markatu dituen euskal gatazkaren eguneroko orriak nola aldatzen zihoazen ikustean, banuen beharra barrenetik arantza hori ateratzeko.

Eta zailtasunik edo erronkarik handiena?

Biak ala biak, izan amatxi, izan gatazka, gertukoegiak nituen duela zazpi urte, fikziorako kalte egiten zidan gertutasun horrek. Urteen joanak lagundu dit distantzia hartzen.

Bi hari narratibo daude liburuan, irakurlearen barruan elkar eragiten dutenak: gerra zibilaren osteko garaiari dagokiona, eta azken hamarkadetan preso politiko batek kartzelan dituen bizipenen ingurukoa. Bi garai, oraina ulertzeko helburuarekin? Lagungarria da egun bizi duguna ulertzeko iraganari begiratzeari?

Nire oraina ulertzen laguntzeko balio izan dit niri, baina ez dakit irakurle bakoitzarengan zer eragingo duen. Iragana ezagutu behar da, ahalik eta iturri eta ñabardura gehienekin, orria pasatu, ahaztu eta oroimenean amnesia proposatzen dutenek beti dute interesen bat.

Orainari dagokion harian, Xabier “Tupa” izeneko presoaren bilakaera ideologikoa, bere gorputzaren zahartzea zelda barruan, begirada gatazkaren une ezberdinei, kartzelaz kanpoko munduari eta denborari, eta post-gatazkako sentipenei. “Beranduegi bukatu da hau. Buruan sartu behar duguna da osorik beteko dudala zigorra.”, dio uneren batean presoak. Zer nolako bilakaera islatu nahi izan duzu pertsonaia honen bitartez?

Bilakaera bat badu pertsonaiak, bizi garen artean mugitzen goaz, batzuk poliki-poliki, beste batzuk jauzika, beste batzuk alderrai. Pertsonaia honengan ETA kide baten erretratua egin nahi nuen, bere barnean sartu, bere sinismenetan, bere beldur eta zalantzetan, bere minean eta maitasunean, gorrotoan, damuan. Faltan bota izan dut maiz ariketa horiek ETA kideekin, gehien-gehienek estereotipoak saldu dizkigute: etxekoek gudaria, etsaiek terrorista. Zinema eta literaturan maiz jorratu den gaia bada ere, ETA kidea gutxitan agertu da biluzik. Tuparengan, nire ustez, garrantzitsuena ez da zein bilakaera ideologikoa izan duen, horrek badu garrantzia, baina ez dut horrekin tesi bat edo saiakera bat egin nahi izan. Nonbait kokatu behar nuen ideologikoki, baina ez dio hainbeste axola, azkenean bere gaztaroko utopia eta sinesmenen bilakaera da gehiago axola izan didana, denboraren iragatea berarengan, gertatzen zaizkion gauzei nola egiten dien aurre.

Egilea liburuaren aurkezpen batean, Gasteizen.

Euskal gizartea oraindik ere shock egoeran dagoela aipatzen da tarteka -arrazoi eta ñabardura ezberdinengatik-, denbora eta distantzia behar dela oraindik ere egun bizitzen ari garena asimilatzeko. Baina era berean, presoen egoerak konpondu gabe jarraitzen du, oraina den errealitate bat da. Zer balio izan dezake, orain eta hemen, fikzioak, literaturak, errealitatearekiko?

Bueno, hondar aletxoak dira, ez dut uste fikzioak errealitatea asko aldatuko duenik, baina bai sinesten dut tximeleta efektuan. Euskarazko liburu bat, auskalo non, noiz, nork irakurriko duen, auskalo zer eragingo dion. Nik ere tximeleta efektu batzuengatik idatziko nuen.

Elementu autobiografikoak erabili dituzu guztiz fikziozkoak direnekin nahasirik, bi hari narratiboak osatzeko. Zure amatxiren historia hartu duzu, Uxue bezalako herri baten hustuketa prozesua kontatzeko besteak beste, eta guztiz fikziozkoa den presoaren pertsonaia gatazka politikoaren garai erreal ezberdinak ispilatzeko. Zein neurritan hartu duzu errealitatetik, zein neurritan fikziotik, eta zergatik?

Errealitatea da galerek lau gurpildun gurdiak direla, atzekoak handiagoak; isolamendu ziega baten neurriak; ETAren halako ekintza, tortura mota bat; Uxueko boluntarioen ibilbidea, edo alkate eskuindarrak eragotzi zuela herriko gorriak fusilatzea. Pilar, Julia eta Tuparen istorioen eraikuntza da fikzioa.

Badirudi badela gatazkaren inguruko errelatoa deiturikoaz jabetzeko lasterketa bat, kasu batzuetan eremu guztiz komertzialera -horrek dakarren boterearekin- salto egin duena (zinema, telebista…), baina tarteka atzematen da sektore batzuek ezin dituztela gauza asko kontatu, modu jakin batean ez bada. Presoek adibidez, edota presoen kolektiboaren baitako esperientzia ezberdinek. Denbora pasa behar da gatazka honetako ahalik eta ikuspegi gehien kontatzeko, kontatuz sendatzeko, edo orain eta hemen bada horretan ahalegintzeko tarterik?

Tira, antzezlan bat edo liburu bat egiten ahal da eta egin da. Diru asko behar duzunean, beste galbahe batzuetatik iragazi behar duzu istorioa. Ikus-entzunezkoetan ere egin dira mota ezberdinetako lan onak, produkzio mailaren arabera ibilbidea ere ezberdina da noski. Eta esango nuke azken urteetan apurka hasi direla egiten lan batzuk, lehen "ezin" zirenak egin. Gaur-gaurkoz, badirudi, poliki baina mugitzen doala arlo hori ere.

Eta kontakizun horretan, zertan lagundu dezake fikzioak?

Fikzioak lagundu ahal du enpatia sortzen. Fikzio bat ondo eginda dagoenean, pertsonaiengan barneratzeko aukera ematen dizu, hobeto ezagutzeko. Zentzu horretan, kontakizunak behar dira, kolore eta pertsonaia ezberdinak dituztenak, ahalik eta fikziozko lan onenak.

Arestian esan bezala, bi hari narratibo, bi garai, bi liburu tartekatu dituzu kasik, estilo ezberdinekin jolastuz (narrazioa, gutuna, egunerokoa…). Nola idatzi duzu liburua, modu linealean? Saltoka istorio batetik bestera?

Hasieran pusketaka. Eta hasieratik argi nuen hiru belaunaldi sartu nahi nituela. Gero erabaki nuen hiru pertsonai nagusi eta hiruna zati izan beharrean, protagonista nagusi bat izatea, Tupa, eta amatxi eta amaren istorioak, harenarekin txirikordatzea. Orduan puzzlea osatzen joan nintzen istoriotxo-pusketak gehituz eta kenduz.

Kartzela nolabaiteko protagonista da hemen. Gizartearen zer nolako ispilua da, egun, kartzela?

Egun eta beti kartzela da gizarte "normalak" zigortzen dituenak bidaltzeko bazter-lekua. Asmatu dituzte hitz politak, makillajerako: birgizarteratzea, hezkuntza, formazioa, lana... Baina zigor-leku bat da, kitto. Pertsona preso batek erabili ahal du kartzela aldia, borroka eginez gero, kartzelatik ondo ateratzeko, baina hor ez da kartzelaren meriturik. Nortzuk daude kartzelan? Ijitoak, etorkinak, familia pobretu eta desegituratuetako pertsonak, eta GRAPO, ETA, katalan presoak... Hori da Aliziak kartzelan barrena sartzen denean aurkitzen duena. Gizarte normalak, ordea, ez du ispiluan barrena sartu nahi, zabortegi batera bere kaka ikustera joan nahi ez duen gisa berean.

Azkenik, badirudi zure idazketa prozesuan garrantzia handia izan dutela ingurukoekiko solasek eta elkarrizketek: presoekin eta preso ohiekin edukitakoek, edo zure aurreko belaunaldietako emakumeekin landutakoek. Idazleak, proposatu baino, akaso entzuten jakin beharko luke?

Bai, arren! Ez dago gauza gogaikarriagorik lan batean egilearen eskua ikusi edo bere txapa entzutea baino. Badaezpada, oraintxe bertan isildu egingo naiz.