Elkarrizketak

“Utopia anbiguoen bidetik jotzen saiatu naiz”

Ostirala, 2020-02-21

Asteazkenean eman genizuen Zirriborroak eta gero proiektuaren berri. Gaur, berriz, Iban Zalduarekin izandako elkarrizketa ekarri dizuegu, egitasmo horren baitan argitaratu berri baitu Bisita bat Arma Museora izeneko fabula, Gorka Olmoren ilustrazioekin. Zientzia-fikzioaren moldeez, literaturaren autonomiaz eta armagintzaz hitz egin dugu, besteak beste.

“Utopia anbiguoen bidetik jotzen saiatu naiz”

Bisita bat Arma Museora izeneko fabula argitaratu berri duzu, Zirriborroak eta gero proiektuaren barruan. Azalduko zenidake gutxi-asko zer den proiektu hori eta nola hartu zenuen haiek egindako proposamena?

Arabako Lasierra herriko Azala sorkuntzarako guneak bultzatzen du Zirriborroak eta gero proiektua: helburua, ulertu nuenez, Araban ezarrita dauden gizarte-aldaketarako ekimenak bultzatzea da, haien lanaren eta helburuen inguruko narrazioak sortuz, helburu horiek nola gauzatu zitezkeen irudikatuz, eta horretarako ekimen horietako ordezkariak, idazle bat, marrazkilari bat eta bestelako partaideak elkartzen ditu Azalak, ideiak biltzeko, eztabaidatzeko eta emaitza zabaltzeko. Niri egokitu zait, oraingoan, fabula idazteko ardura, aurrekoan Katixa Agirrek egin zuen bezala Errekaleorreko auzo okupatuaz. Nola hartu nuen? Oso ongi, proiektua erakargarria iruditzen zaidalako, berez, eta baduelako konexioa, neurri batean, niri interesatzen zaidan mundu batekin, espekulazioarena eta zientzia-fikzioarenarekin. Baina baita beldurrez ere, erantzukizuna handia zelako, eta ipuin bat idazteko enkargua hartzen duzunean, nahiz eta enpeinu guztia ipini, ez dakizulako sekula emaitza ona izango den ala ez.

Zergatik hautatu zenuen Gerrarako Eusko Label Armak plataforma?

Proiektuaren oinarrien arabera, sortzaileak aukeratu behar du gehien interesatzen zaion gizarte-ekimena, Azalak Araban zerrendatu dituen guztietatik. Baina nire kasuan, zirkunstantzia –ulertu nuenez– burokratikoengatik, ez zidaten aukeratzeko posibilitaterik eman, nire hautagaitza eta ekimena pack berean etorri ziren. Baina ez nuen arazorik ikusi. Lotura zaharrak dauzkat mugimendu antimilitaristarekin, plataformako kide asko ezagutzen nituen aurreko “batallitetatik” eta Gasteizko Kontzientzia Eragozpen Mugimenduko (KEM-MOC) nire militantzia garaitik, eta, izan ere, plataforman zuzenean aritu ez naizen arren, haren kaleko ekintza bat edo bestean parte hartuta nengoen, eta baita zeharka ere, harentzako itzulpenak egiten adibidez. Gainera, sinetsita nago Euskal Herriko gizartearen lotsaizun handienetako bat dela, historikoki, armagintzaren sektore industrialarekin izan dituen loturak, oso naturalizatuta dauzkagunak, hainbeste ezen ez baitzaigu batere deserosoa egiten, adibidez, gure futbol klub nagusienetako baten presidentea, Errealarena hain zuzen, arma fabrikatzaile bat izatea. Beraz, oso naturala iruditu zitzaidan dena, ni ere antimilitarista naizelako.

Oker ez banaiz, Futurible izeneko lan-saio batean parte hartu zenuen, Azala espazioan. Zertan datza saio hori? Ekarpenik egin dizu ipuina idazteko orduan?

Sorkuntza dinamika kolektibo bat martxan jarri asmo duen saio bat da. Kontua da gizarte-ekimenaren partaideak, sortzaileak –idazlea eta ilustratzailea–, emaitza gizarteratzen arduratu diren pertsonak eta proiektuan interesatuta egon daitekeen edonor elkartzea, ekimenaren inguruko informazio zehatza eskuratzea –lehenengo eskukoa, arduradunak bertan dauden neurrian–, eta, hortik abiatuta, ekimenaren etorkizun positibo bat irudikatzea, guztion artean, ideia-euriaren eta rol jokoaren antzeko teknikak erabiliz. Ni, aitor dut, pixka bat mesfidati hurbildu nintzen, guztia hippiegia iruditzen zitzaidalako, nolabait esatearren, eta idazleok, ondo dakizu, oso bakarka lan egiteko ohitura daukagulako. Nahiz eta, ondo pentsatuta, ez den hain bakarka azkenean, beti ari zarelako hots kolektiboak biltzen zeure baitan, irakurtzen duzunaren bitartez eta gizartearekiko interakzioaren bitartez. Tira, kontua da hemen kontzienteki lantzen dela sorkuntza prozesuaren alderdi kolektibo hori. Eta, nik, alde batetik, mesfidantzatxo guztiak alde batera utzita, oso ondo pasatu nuen saioan, gogoz aritu nintzen, eta bai, ideia dezente jaso nituen: Idoia Zabaletak, saioaren gidariak, oso lan ona egin zuen. Ez nituen denak erabili, zer esanik ez, baina ipuina ez zatekeen berbera, saio hori egin izan ez banu.

Nola joan da ipuina sortzeko prozesua? Halako abiapuntu konkretu bat idazteak nolako eragina izan du irudikatu eta idazteko prozesuan? Orekarik bilatu behar izan duzu zure interesen/ estiloaren eta fabula sortzeko baldintzen artean?

Nire kasuan, enkargu bat egiten didatenetik ari naiz, nebuloski, ideia eta norabide posibleei bueltak ematen buruan. Nik, behin hori finkatuta, ipuinaren eskema labur bat zirriborratzeko ohitura daukat, ondorengo idazketa prozesuaren bizkar hezur gisa. Dinamika aurreikusita zegoenez, eta ideia batzuk finkatzeko bidean nituen arren, kontzienteki uko egin nion idatzian jartzeari, bilerara ahalik eta “garbien” joateko, alde horretatik. Eta, esan bezala, jaso nuen feedbackak erabaki zuen nondik joango zen ipuina, eta nire aurreikuspen horietatik zer gordeko nuen eta zer ez. Gero, etxean, saio bat baino gehiago egin behar izan nuen, eta ipuina behin baino gehiagotan idazten hasi, azkeneko forma aurkitu arte. Orekak bilatu behar izan nituen, baina agian ez zehazki zuk galderan aipatzen dituzunak, baizik eta ipuinak duen bultzada “militantearen” eta “literaturtasunaren” artean, hots, “literaturtasuna” ulertzeko nik daukadan moduaren artean, saiakera arau-emailearen edo panfletismotik urrun ikusi nahiko nukeena. Horrek arduratzen nau gehien, ez soilik erronka konkretu honetan, bulkada “etiko” edo “politiko” bat duen edozein istorio garatu behar dudanean baizik. Ez dut sinesten “artea arteagatik” delako ideian, baina ezta ere literatur edo artelan bat, eduki politiko “egokia” izateagatik soilik, esanguratsua dela defendatzen duen joerarekin ere, gero eta zabalduagoa dagoena, bide batez esanda. Alde horretatik, badakit ez dagoela boladan, baina literaturaren “autonomian” sinesten jarraitzen duen zaharruno horietakoa naiz.

Zirriborroak eta gero proiektuaren helburuetako bat da gaur egun martxan diren alternatiba sozio-ekologikoen hedapena irudikatzea; distopia bat ez, nolabaiteko utopia bat irudikatzea. Idazleek, baina, eta hala egin ohi duzu zuk zure lanetan, gizartearen itzalak edo kontraesanak erakustea. Kosta zaizu ikuspegi baikor hori bilatzea?

Tira, hori zen erronkaren alderdi kitzikagarrienetako bat. Ni pertsona pesimista bat naiz, berez, eta gainera, errematatzeko, historia irakasten dut, jakintza arlo ilunena, ziurrenik: joera berezkoa dut, ondorioz, distopietarako, ez baitakit gizakiak, oro har, besterik ezagutu duen distopia baino. Alde horretatik, eta barkamena eskatzen dut coaching hizkera hau erabiltzeagatik, enkarguak nire “konfort zonatik” aterarazten ninduela iruditu zitzaidan, eta hori ere erakargarria bezain deserosoa egin zitzaidan. Edonola ere, ez dut uste jadanik utopiak idatz daitezkeenik, nik zer dakit, Ernazimentuan edo XIX. mendean idazten ziren bezala: XX. mendean zenbait utopia martxan jartzeko saiakerak egon dira –utopia nazia, utopia komunista, utopia neoliberala…– eta badakigu zelako emaitzak eman zituzten, eta dituzten, oraindik ere. Zorionez, beste utopia eredu batzuk ditugu egun, literaturan, “utopia anbiguoak”, Ursula K. Le Guinek izendatuko lituzkeen bezala. Ni bide horretatik jotzen saiatu naiz.

Bi ipuin daude ipuin bakarrean. Zergatik hautatu duzu bide hori?

Bueno, nik gehiago esango nuke dela ipuin bat bestearen barruan: niretzat ipuin bakarra da, bi ataletan banatuta, alde horretatik. Futurible dinamikaren ondorio nagusietako bat izan zela esango nuke, edonola ere: han eztabaidatu genituen gauzen artean, batek eman zidan batez ere atentzioa, eta zen armagintza bezalako industria bat irudikatzeko orduan zein ohikoak ziren eszenatoki katastrofikoak, hots, gerra baten osteko panorama atsekabegarria, edo hondamendi natural baten kontra indarrak bildu beharraren kontzientzia bezalakoak alegia: ezin dugula irudikatu klabe positiboan gauzatutako aldaketa bat. Adibide historikoak badaude, gurean bertan: Euskal Herrian egon den arma industriaren birmoldatze esanguratsuena, Eibarko armagintza industriarena 1920ko hamarraldian, zeinetan, asko sinplifikatuz, armak ekoiztetik bizikletak ekoiztera pasatu baitziren lantegi batzuk, I. Mundu Gerraren amaierak ekarritako krisi ekonomiko gogorrari emandako erantzuna izan zen, funtsean, ez bulkada “etiko” baten ondorio, bistan denez. Hortik, beraz, ipuinaren bi “bertsio” horiek gauzatzeko ahalegin moduko hau, panpina errusiarrarenaren antzeko teknika erabiliz. Izan da, halaber, etxetik nekarren ideia nebulosoaren atal batzuk eta saioan jaso nituen iluminazioak gurutzatzeko bide bat, ziurrenik.

Lehenengo ipuinean, armarik gabeko utopia lortu da Erkidegoko 5. lautadan: gauzak aldatu dira, baina ez hainbeste. Gauzei beste modu batera deitu arren –eskolari, adibidez–, badirudi muinean antzeko samar izaten jarraitzen dutela.

Bueno, ados nago, baina ez guztiz ados. Ados nago, funtsean giza izpiritua hainbeste aldatu ez dela uste dudalako: markoak aldatu dira, pentsatzeko erabiltzen ditugun kaxatxo klasifikatzaileetako batzuk, baina gizakia, zorionez edo tamalez, ez hainbeste, funts-funtsean. Bestela ez ginateke klasiko greko-erromatarrak irakurtzen jarraitzeko gai, adibidez. Eta bagara: lehengoan orriztatzen ibili nintzen K.o. II. mendeko Luziano Samosatakoa idazle siriarraren Ipuin fantastikoak, Angel Errok aspaldi oparitu zidana eta zientzia-fikzioaren aitzindarietako bat dena, bide batez esanda, eta harritu ninduen konprobatzeak zein garaikidea izaten jarraitzen duen, alderdi askotatik.

Baina nik uste dut, bestalde, gauzei izena aldatzeak baduela gauzen izanaren gaineko eragin bat, eta alde horretatik nomenklatura-aldaketek, ipuinean bertan agertzen diren elkarreragin sozialaren beste xehetasun batzuekin batera, bai ematen dutela mudantza baten berri: garatzen ari dena, oraindik ere, martxan dagoena, in progress, baina egon, badagoena. Gainera, ez duzu ahaztu behar ipuinaren atal hori, fikzioaren barne logikaren arabera, “gaur eguneko” idazle batek idatzi duela, etorkizun posible bat irudikatuz, eta horrek azaltzen duela, neurri batean, etorkizuneko kontzeptuak eta “gaur egunekoak” parekatzeko tema hori.

Ipuinean lotura esplizitu bat agertzen da armen erabileraren eta maskulinitatearen artean.

Armekiko lilura nahiko gauza maskulinoa iruditzen zait: gerretara jolasteko soldadutxoak gizonezkooi oparitu izan zaizkigu tradizionalki, eta gauza bera gertatzen da maketa militarren, gerra-jolasen eta zinema edo literatura belikoaren industria guztiarekin ere, zeinaren kontsumitzaile nagusiak gizonok izan baikara. Besteak beste. Normala den bezala, historikoki gerra gizonezkoen zeregina izan den neurrian. Ni neu ere horren adibidea naiz, nerabezaroan II. Mundu Gerraren friki horietakoa nintzelako, eta maketak pegatzen eta pintatzen pasatu nuelako aldi hartako une dezente. Baina kontziente naiz eraikuntza kultural bat dela, eta erraz gaindi dezakeela genero rolen muga estua. Alde batera, zein bestera: ez naiz guztiz optimista emakumearen eta biolentziaren arteko harreman ezari dagokionean, berez. Baina alderdi hori azpimarratu nahi nuen, maskulinitate hegemonikoarekiko loturak gerra-industriaren eta militarismoaren ezaugarri izaten jarraitzen duelako, egun, eta, ikuspuntu horretatik, ipuinak eskaintzen zizkidan aukerak probestu nituen.

Robotei buruzko fikzioetan, robotek sarritan egiten dute gizakien kontra. Zuk, ordea, beste ikuspegi batetik heldu diozu hari horri.

Bai, tradizio zinematografikoan hala da, orokorrean, epikoagoa suertatu ohi delako. Baina literarioan, oro har, panorama aberatsagoa, anitzagoa da; urrunegi joan gabe, hor daude Isaac Asimoven robotikaren legeak eta, robotek gizakia babestu beharra zutela abiapuntu hartuta, haren ipuinek eta nobelek planteatzen zituzten egoera paradoxiko guztiak. Dena den, kasu honetan interesatzen zitzaidan ez bakarrik roboten existentzia eta jarrera, baizik eta iradokitzea giza-makinarte guztiz berri bat sor daitekeela Adimen Artifizialaren garapena dela bide, sintesi berri bat gizakion eta makinen artean. Eta hor bai aurkitu ahal izango garela zerbait guztiz berriarekin, giza izpirituaren bilakaerari dagokionean: klasiko greko-erromatarrak “bere” sentituko ez lituzkeen izaki adimendun berri bat, aurretik aipatu dudan haritik atzera tiratzearren…

Araba agertzen zaigu aldaketan aitzindari. Aspalditik Gasteizen bizi zara-eta, nola ikusten duzu hiria, mugimendu sozialen indarraren aldetik, adibidez. 

Ni Donostiatik mugitu nintzen unibertsitate ikasle garaian Gasteizera, eta, alde batetik, mugimendu sozialen aniztasun handiagoa suertatu zitzaidan deigarri, eta, bestetik, mugimendu horiek elkarrekin kolaboratzeko eta ondo eramateko maiz erakusten zuten gaitasuna; Gasteizko KEMen, adibidez, tirabiratxo bat baino gehiago izan genuen Bilboko KEMeko “ortodoxoekin”, Kakitzat-ekin elkarlanean aritzen ginelako maiz. Horren adibide on bat egon zen, duela urte gutxi, Gora Gasteiz! mugimenduan, orobat, eta uste dut lortu zena ez zela anekdotikoa izan, etorkinen kontrako aurreiritzien gaia agenda politikoaren erdigunetik ateratzea alegia: Gasteiz hiri sanoagoa da orduz geroztik. Okupazioaren aldeko, txirotasunaren eta bazterkeriaren kontrako, hezkuntza publikoaren aldeko mugimendu indartsuak daude Gasteizen, eta auzo mailako erakunde biziak, besteak beste. Euskararen eta euskal kulturaren inguruan egiten den lana ez da baztertzeko modukoa ere, Euskal Erdiak –Donostia-Andoain-Zarautz hiruki Bermudetakoak– Gasteiz oso periferiko eta marginal ikusi ohi duen arren. Panorama interesgarria da alde horietatik guztietatik; bueno, beti izan da.

Ursula K. Le Guinen aipu bana erabili duzu ipuinotan. Omenaldi bat egin nahi zenion? Nola eragin dizute haren lanek ipuin hau edo zure beste lanak idazterakoan?

Bai, zalantzarik gabe: proiektuaren izpiritua zein den kontuan izanda, pertinentea iruditu zitzaidan, egin beharreko aitortza bat. Nire erreferente literarioetako bat da, eta gazte garaiko zientzia-fikzioarekiko nire zaletasun gaixotitik hobekien “iraun” duen egileetako bat, beste gutxi batzuekin batera. Zeren eta, onartu behar da, irudimen aldetik ikaragarrizko maila lortzen zuten arren, zientzia-fikzio klasikoko egile askoren maila literarioa ez zela bereziki garaia, eta, urteen buruan, halakoen berrirakurketa atsekabetsu samarra suertatu izan zaidala; lehen aipatu dudan Asimovena, esate baterako, edo Poul Andersonena eta enparauena. Le Guin-ekin ez zait hori gertatu, beti irakurri izan dut, eta baita berrirakurri ere, eta ez zait eskuetatik erori. Zientzia-fikzioaren generoaren mugak gainditzen dituen idazle bat da, alde horretatik, eta, gainera, idazle lanaz sakonki hausnartu zuen egile bat. Nik oso presente daukat, adibidez, lehenago aipatu dudan fikzioaren bulkada politikoaren eta emaitza literario onen arteko tentsioaren gaiari dagokionean. Le Guinek idatzia baita, besteak beste: “Istorio bat sortzea edo manipulatzea istorioaren beraren kanpoko xede baten baitan, (...) are hezkuntza edo sendabidea bezalako helburu noble baten baitan, obran konfiantzarik ez izatea da, hari begirunerik ez izatea (...). Idazleek injustiziak zuzentzeko asmoa izan dezakete, edo izugarrikerien testigantza eman, edo besteak konbentzitu beren ustez egia den horretaz. Baina helburu kontziente horiei beren lanaren kontrola hartzen uzten badiete, azken horren irekitasuna eta ahalmena mugatzen dute. (...) Erabilera horiek berezkoak dira artelanean, haren parte intrintsekoak dira. Baina, ziurtasun osoz, edozein helburu definitu, kontziente edo objektibok esentzia hori ilundu edo deformatuko du”.

Ipuin fisikoa Arabako hainbat tokitan dago eskuragai, debalde, eta, horrez gainera, audioan ere entzun daiteke, zeure ahotsean. Zer iruditzen zaizu literatura zabaltzeko modu hori?

Ez bakarrik ahotsaren bitartez, hots, ipuin irakurriaren bitartez: Whatsappez eta Telegramez ere zabaltzen da, atalka, ipuina. Niri oso ondo iruditzen zait: irakurketa, ustez, krisian dagoen garai honetan, esploratu behar dira literatura zabaltzeko zirrikitu guztiak, eta sare sozialak eta podcasten ildoan daudenak horietako batzuk izan daitezke, zergatik ez. Ni, horretarako, nahiko tradizionala naizela aitortzen dudan arren: paperezko liburu zaharrarekin lotura sentimental bat daukat oraindik –nahikoa irakurtzen dugu egunero pantailetan!–, eta, alde horretatik, Azalak egin duen kaieraren edizioa, Gorka Olmoren irudiekin, ederra iruditu zait.

 

Utzi zure iruzkina
      "Hegoak _______ banizkio, nirea izango zen" (derrigorrezkoa, spam-aren kontra)