Amaia Apalauza eta Sonia Kolaczek, lau eskutara itzultzeaz

• Twitter
• Facebook

Aurkeztuko zenigukete Olga Tokarczuk? Zer toki du Poloniako literaturan?

Sonia Kolaczek: Olga Tokarczukek urteak daramatza Poloniako literaturaren lehenengo lerroetan. Egia esan, duela asko entzun nuen bera izango zela hurrengo Nobel sari poloniarra. Uste dut beraren lan guztiek jaso dutela sariren bat, Polonian bertan zein nazioartean. Antzerki ugari eta baita filmak ere egin dira haren lanetan oinarrituta. Hori alde batetik; bestetik, berriz, gogor kritikatua izan da Poloniako sektore kontserbadoreen partetik, traidore eta antipoloniar izendatuta. Bai, onartu behar zaio askotan ez dela ideologikoki neutrala: bere literaturan zein literaturatik kanpoko ekintzetan agerian utzi izan ditu bere ideiak eta militantziak. Poloniako Berdeen alderdiko kidea izan zen, ekologistatzat hartzen du bere burua, eta feminista da, LGBT aktibista... Tokarczuken literatura kosmopolita eta jantzia da; kapaz da irakurlea beste mundu batera eramateko, istorioak kontatzeko duen modu miresgarriari esker, besteak beste.

Jokin Zaitegi bekari esker argitaratu da nobela. Nolatan erabaki zenuten lehiaketara aurkeztea?

Amaia Apalauza: Aurretik ere elkarrekin aritu ginen beste proiektu batean, Kapuścińskiren liburu baten itzulpenean (Kristo fusilarekin, Katakrak). Nik zubi-hizkuntza bidez egin nuen itzulpena, eta Soniak lagundu zidan testua jatorrizkoarekin alderatzen eta zalantzak argitzen. Esan behar dut izugarri ikasi nuela berarekin; asko gustatu zitzaidan nola begiratzen zien ñabardurei eta nola zaintzen zuen testuaren tonua, eta, Zaitegi bekaren deialdia egin zutenean, ez nuen bi aldiz pentsatu: Soniari proposatu nion elkarrekin aurkeztea eta Kapuścińskiren liburuarekin hasi genuen ibilbidean sakontzea, eta berak onartu.

Lau eskutara itzuli duzue: kontatuko zenidakete nola egin duzuen, nola banatu zuen lana, zeintzuk izan diren faseak…?

A. A.: Lehiaketarako lagina aurkeztu genuenean, bi proba egin genituen: nik gaztelaniatik eta ingelesetik itzuli nuen testua, eta gero Soniak polonierazkoarekin alderatu eta zuzendu zuen; eta, alderantziz, Soniak polonieratik itzuli, eta gero nik euskara aldetik zuzendu beharrekoak zuzendu nituen. Eta emaitza ez zen hain desberdina izan. Dena den, baten alde egin behar, eta, azkenean, erabaki genuen lehenbiziko sistema erabiltzea, hau da, nik zubi-hizkuntza bidez itzuli eta gero berak jatorrizkoarekin alderatuta zuzentzea, estiloari eustea errazagoa izango zelakoan. Oso ariketa polita izan zen.

S. K.: Ez zen bakarrik estiloaren kontua. Kontrakoa iruditu dezakeen arren, errazagoa izan zen horrela lan egitea, kontuan izanda nik bakarrik dakidala polonieraz; zuzenketa fase bat kentzen genuen bizkarretik horrela. Dena den, oso miresgarria izan zen niretzat ikustea zer-nolako intuizio linguistikoa duen Amaiak; askotan aipatzen zidan bereziki erreparatzeko esaldi edo zati batean, eta gehienetan arrazoi zuen, gaztelaniazko/ingelesezko itzulpenak zerbait galtzen zuen halakoetan.

A. A.: Bai. Behin itzulpenari helduta, beraz, nik lehenbizi kapitulu bat itzultzen nuen, eta Soniari bidaltzen nion, zalantzak eta oharrak jarrita. Eta berak zalantzak erantzunda eta hainbat ohar jarrita itzultzen zidan dokumentua: batzuetan, esaldien egiturari buruzkoak; beste batzuetan, erregistroari eta tonuari buruzkoak; eta baita ohar zehatzagoak ere (lexikoari buruzkoak, adibidez). Sonia Polonian zegoen, eta ni Euskal Herrian, eta posta bidez moldatu ginen lan egiteko. Gero, zenbait gauza bukaeran bateratu genituen (adibidez, letra larriz agertzen diren kontzeptuak beti modu berean emateko), eta, kapituluak banan-banan itzuli eta zuzendu ondoren, berriz den-dena ongi irakurri, eta pasarte ilunei edo zalantzazkoei beste buelta bat ematen saiatu ginen.

S.K.: Nik euskararen ezagutza pasibo ona daukat, eta aktibo nahiko ona, baina askotan kostatzen zitzaidan zerbait azaltzea, kontzepturen bat, objekturen bat, eta halakoetan bidaltzen nizkion Amaiari argazkien estekak edo hitzak edo esaldiak beste hizkuntza batzuetan, eta horrela moldatzen ginen, lan telematiko-multimediala eginez.

Zein izan da itzulpen honek ekarri dizuen erronka handiena? Eta zerekin gozatu duzue gehien?

A.A.: Erronka handiena lan egiteko modua izan da. Nik uste tandem polita osatu genuela, eta, binaka aritzeak lan gehiago eskatzen duen arren, ni behintzat oso pozik geratu naiz emaitzarekin, baita prozesuarekin ere. Jatorrizkotik zuzenean ez itzultzeak ematen du halako errespetu bat, ziurgabetasun bat, baina nik konfiantza osoa neukan Soniaren begi zorrotzean. Horrek segurtasuna eman zidan.

Bestalde, zailena nik uste erregistroak ongi bereiztea izan zela. Narratzaile nagusiak, Janina Duszejko andreak, hizkera berezia erabiltzen du, landua, eta garratz samarra ere bai batzuetan. Eta liburuan zehar badira beste erregistro batzuk ere (lagunartekoa, apaizarena, polizia eta agintariena…), eta garrantzitsua zen horiek guztiak ongi bereiztea.

S.K.: Ez nuke esango lan egiteko modua zaila izan denik, nik ez dut hori nabaritu, baina onartu behar dut Amaiak egin zuela sorkuntzaren zati gehiena, nik bakarrik esaten nuen: hau ez dago ongi, hau hobetu behar da, hemen hitz-joko bat edo ironiaren bat galdu da. Eta nire ustez hori izan da alderdirik zailena, umorea eta ironia mantentzea; liburuan asko agertzen da, eta iruditu zait beste itzulpenetan ez horrenbeste, baina uste dut lortu dugula zertxobait mantentzea. Espero dut.

Zenbait oin-ohar ipini dituzue, baina ez diozue bestelako hitzaurrerik edo sarrerarik gehitu. Modu kontzientean hartutako erabaki bat izan da?

S. K.: Ni ez naiz oso hitzaurrezalea; liburuak berak bere burua defendatu behar du. Bestalde, idazleak berak ez zuen beharrik sentitu hitzaurrerik emateko; nor gara gu, beraz, halako zerbait idazteko? Oin-ohar batzuk beharrezko ikusi ditugu, elementu kulturalak mantentzeko edo testuingurua hobeto azaltzeko, baina salbuespenak izan dira. Baita ere, kontuan hartu behar da lehenago esan dudana, Olga Tokarczuk idazle jantzia dela. Neure burua irakurle erdi edo hiru laurden kultutzat hartzen dut, eta hala ere kasu batzuetan polonierazko hitzen esanahia begiratu behar izan nuen, ez horrenbeste zentzua ulertzeko, baizik eta xehetasunak. Eta hitz horiek sekula ez daude azalduta jatorrizko testuan. Gogoratu behar dugu eleberri beltza dela, eta forma aldetik apur bat arinagoa izan daiteke, nahiz eta forma arin horren azpian zentzu edo mezu sakonagoak izan. Hori dela eta, ez dut uste beharrezkoa denik den-dena azaltzea. Irakurle bakoitzak bere kabuz aztertu beharko du, nahi izanez gero.

A.A.: Hitzaurrea ongi egina badago, nik batzuetan eskertzen dut, bereziki autorea edo liburua kokatzeko, baina askotan gertatzen zait zaputza hartzen dudala edo jakin nahi ez nuen zerbait jakiten dudala hitzaurrea irakurtzean, edo nire irakurketa baldintzatzen didala, nolabait esateko. Gaur egun, gainera, Internetekin-eta esku-eskura daukagu edozer gauzari buruzko informazioa.

Eleberri originala eta ederra iruditu zait Erabili goldea hilen hezurren gainetik. Batetik, narratzaile eta protagonista nagusiaren ahotsa nabarmenduko nuke. Adineko emakume bat da, gizartean sona handia ez duten gauzetan sinesmen tinkoa duena, eta, mespretxuak mespretxu, hori defendatzeko prest dagoena. Nola ikusten duzue zuek pertsonaia hori?

S.K.: Uste dut pertsona mota horri atso zoroa deitzen zaiola kalean. Bromak aparte, iruditzen zait apur bat kolorizatua, baina guztiz ulertzen dut; ni neu ere halako eskualde galdu batean bizi naiz, hiritik urrun, eta ezagutzen dut bai Janina bezalako edo ia bezalako jendea, baita haren aurkariak bezalakoa den jendea ere. Iruditzen zait Janina dela autorearen alter ego bat, eta haren bidez adierazten duela zer egingo lukeen berak ehiztariekin. (Teoria hutsa). Gustatu zait nola dagoen eraikita Janinaren pertsonaia; batzuetan auzo lotsa eragiten du; batzuetan iruditzen zaigu munduko pertsonarik gogaikarriena; eta, beste batzuetan, berriz, halako samurtasuna eragiten du (nire kasuan behintzat).

A.A: Niretzat, antiheroi bat da. Garbi dago ez dela gizarte honetan eredugarritzat hartzen den pertsona bat, eta berak ere badaki hori, aitortzen du, baina gauzak oso garbi dauzka; garbi dauka zerekin ez dagoen konforme, zer ez duen onartzen… Eta horri esker lortzen du enpatia piztea, nire ustez. Neroni ere gertatu zait. Zenbat aldiz esan ote dudan, liburua irakurri nuenetik, Janina Duszjeko gehiago behar ditugula, edo Janina Duszjekok hau edo bestea esan/egingo lukeela egoera jakin batean…

Zubi-ingeniaria da lanbidez, baina guztiz arrazionaltzat jotzen ez diren gauzak gustatzen zaizkio: horoskopoa, William Blakeren poesia… Nola ikusten dituzue liburuan agertzen diren «dikotomia» horiek?

S.K.: Nik ez dut dikotomiarik ikusten; hori estereotipo bat da. Zergatik ezin du ingeniari batek poesia atsegin? Edo zergatik ezin du margolari batek fisika ikasi bere denbora librean? Astrologiarena, berriz, iruditzen zait ez dela kontu hori serio tratatzen. Bai, Amaia, badakit, orri asko dira, eta ez da erraza izan hori itzultzea, baina sentsazioa daukat balio izan duela pertsonaiari gertatutakoa azaltzeko inork inolako susmorik hartu gabe eta teoria interesgarri batzuk sartzeko, baina sentitzen dut ez dela guztiz kontu serio bat izan.

A.A: Ez zen samurra izan astrologiako pasarteak itzultzea, ezta Blakeren gogoetak eta poemak itzultzea ere, baina uste dut Tokarczukek bete-betean asmatu zuela, zeren ez al dira arrazionalenak askotan irrazionaltzat hartzen ditugun gauzak? Baita alderantziz ere. Askotan tematzen gara dena arrazionalki azaltzen, eta gero ezustekoak hartzen ditugu. Gauza bera gertatzen da liburu honetan ere. Azken batean, Blakeren eta astrologiaren bitartez saiatzen da bizitzako sekretu eta misterio handienak argitzen.

Duszejko andreak, Dyziok, Berri Onek, Zomorrok… gizarteko baztertuen edo bitxien nolabaiteko komunitate bat osatzen dute liburuan, eta elkar babesten dute. «Ahulen» kolektibotasunaren aldeko aldarri bat?

A.A.: Bai, nik esango nuke liburuko gai nagusietako bat dela. Nolabait esateko, gizartearen bazterretan bizi diren pertsonak dira, ohikotzat jotzen denetik at daudenak (Duszejkok dioen bezala, «munduak baliogabetzat hartzen duen jende mota hori»), eta lagunarte berezi bat sortzen dute. Duszejko eta Zomorro mendialdeko auzo ttiki batean bizi dira, nahiko bakartuta; Berri On eta Dyzio, berriz, hirian, baina haien guztien artean sortzen den harremana hiri-inguruneko ohiko harreman-saretik kanpo kokatzen da; ez erabat mendi ingurunean, hango bizitza ere gatazka-iturri baita batzuetan (ehiztarien eta orobat agintari-jendearen gehiegikeriengatik, adibidez).

S. K.: Nik beste pertsonaia bat gehituko nuke kaltetuen edo baztertuen kolektibo horretan: izadia. Badago hor azpian halako mezu bat boteredunentzat: kontuz ibili, mespretxatzen duzun hori zure galbidea izan baitaiteke gutxien espero duzun momentuan.

A.A.: Eta mezu hori ezin hobeki datorkigu gaur egun bizitzen ari garen egoeran.

Azpimarragarria iruditzen zait idazleak darabilen hizkuntza. Gustatuko litzaidake apur bat hitz egitea horren ezaugarriez eta efektuez, eta nola saiatu zareten hori euskarara ekartzen.

A.A.: Bai, oso prosa landua darabil. Deskribapenak, adibidez, izugarri onak dira.

S.K.: Onak, bai, baina ez horren errazak beste hizkuntza batean emateko. Gogoratzen dut nola aritu ginen zati batzuk lantzen; ni irudi bat azaltzen saiatzen nintzen, paragrafo oso bat idatziz hainbat hizkuntza nahastuta; Amaiak bost bertsio ezberdin asmatu zituen, eta azkenean seigarren batean geratu zen kontua, esaldi bat edo bi emateko. Orokorki, irudiaren kontzeptuarekin nahikotxo egin dugu lan...

A.A.: Harrigarria da zein xeheki kontatzen dituen naturako fenomenoak, animalien mugimenduak, belarrak eta landareak nola ernatzen diren, haizea nola aldatzen den… Eta horren guztiaren azpian, naturaren eta bizitzako gertakarien artean ezartzen duen lotura horren azpian, esango nuke diskurtso ekologista oso indartsua dagoela. Batzuetan irudi lezake oso muturrera eramana dagoela dena, baina benetan muturrekoa dena beste zerbait da; gizakiok nahi duguna egiten dugu naturarekin, eta horrek aztoratu behar gintuzke. Manipulazio horren eta azken batean boterearen aurkako errebelazio bat da eleberria.

Amaitzeko: polonieraz idatzitako beste lanik euskaratzeko gogoz edo asmoz zabiltzate? Zer idazle edo lan gomendatuko zenigukete?

A.A.: Bai, laster Ignacy Karpowicz idazlearen liburu bat itzultzen hasiko gara, eta Kapuścińskiren beste zerbait ere gustura itzuliko nuke.

S.K.: Niri gustatuko litzaidake zerbait modernoagoa, etorkizunari begira dagoen zerbait itzultzea. Bai Kapuściński, bai Tokarczuk iraganari begira daude (Kapuscinski gaiaren aldetik batez ere; Tokarczuk, forma eta hizkera oparo eta dotore horrengatik). Biak oso gustuko ditut. Eta baita Karpowicz ere, baina, nahiz haren literatura oso modernoa izan, bai gaien eta bai formaren aldetik batez ere, hain justu hastear dugun liburua iraganari begira dago gaiaren aldetik; forma beste kontu bat da. Eta Lem maisua ere beti gustura.