“Amatasunaren gaineko sinplifikazioa desinplifikatzearen aldeko liburu bat da hau, oso-osorik”
Ostirala, 2020-06-05Emakumeagandik jaioak: Amatasuna esperientzia eta instituzio gisa izeneko saiakera mardula kaleratu zuen Adrienne Rich poeta eta pentsalariak 1976an. Amatasunaren esperientzia eta instituzioa abiapuntutzat hartuta, errepaso historiko zabal bat eskaini zuen Richek, estilo literario nabarmenaz –hemen irakur dezakezue liburuari buruz osasu genuen amua–. Orain, eskura daukagu euskaraz: Maialen Berasategik itzuli du, eta Txalapartak argitaratu. Berasategik azaldu dizkigu liburuari buruzkoak.
Atari honen artxibora jo, eta konturatu naiz antzeko egoera batean suertatu ginela orain dela hiru urte. Orduan, Adrienne Richen poesia kaiera argitaratu berri zen, zeuk itzulita, eta elkarrizketa egin genizun horren harira. Rich nor zen galdetu nizunean, zera erantzun zenidan: “Poeta bat […]. Ez omen zen probatzeagatik edo gustuz hasi olerkien generoan: zenbait gauza bestela adierazi ezin dituzten idazle horietako bat izan omen zen”. Berriz ere hura aurkezteko eskatu banizu, zer gehituko zenuke?
Gehituko nuke poeta petoa izateaz gainera pentsalari zorrotza eta sakona ere izan zela, eta irakaslea, eta ekintzaile feminista, eta, jakina, oraintxe ezinbestean esan behar ama ere izan zela. Berak pianista zuen ama, eta medikua aita. Estatubatuarra zen, eta iruditzen zait hasieran Mendebaldeko herrialde ingelesdunetan egin zela ezagun batez ere, baina, gaur egun, leku gehiagotan ere ezagutzen ditugu haren obrak, zorionez. XX. mendearen bigarren erdiko feminismo erradikalaren ordezkarietako bat da. Dena den, Rich ez zegoen ados norberaren izate poliedrikoa eta norberaren alderdiak hain modu zurrun patriarkalean zatikatzearekin eta bereiztearekin; beraz, ez dakit ondo ari naizen hura horrela deskribatzen...
Oraingoan, Richen saiakera lan mardul bat itzuli duzu. Hiru seme haztea aldaketa handia izan zen harentzat, argi azaltzen du liburuaren hasieran. Nondik abiatuta eta zer helbururekin ekin zion saiakera hau idazteko lanari? Nolako harrera izan zuen? Kontatuko zeniguke zein izan zen liburuaren historia?
Garai hartan, ez omen zuen aurkitzen lan mamitsu eta sakon askorik ikuspegi feminista batetik amatasunari heltzen zionik; eta halaxe hasi zen bera ikertzen eta liburua idazten, 1970eko hamarkadan. Mugimendu sozial eta politiko handiko garaia zen. Richek zioen ez zuela berak aukeratu gaia, baizik gaiak aukeratu zuela bera: nolabait, ezin zuela amatasunaz ez idatzi, hain zen-eta auzi printzipala berarentzat eta oro har emakume guztientzat eta oro har gizadiarentzat. Helburua zen amatasuna bere testuinguru sozial, politiko eta historikoan jartzea, berak amatasunaren instituzio patriarkal esaten zion hori hobeto ulertzeko, eta hala amatasun-esperientziak askatzeko eta eraldatzeko bide berriak imajinatu eta urratzeko. Liburua lehen aldiz atera eta hamar bat urtera, edizio berritu bat argitaratu zuen (hain justu Txalapartak euskaraz plazaratu duen hauxe), eta aurrez idatzitakoa osatzeko eta are ñabardura gehiago sartzeko aprobetxatu zuen, liburuaren enborra aldatu gabe betiere. Rich bere poesiagatik egin zen ospetsuen, baina genero horretatik kanpo ere idatzi zituen ale oso interesgarriak, eta liburu hauxe da horren erakusgarri bikainetako bat.
2020an iritsi zaigu Richen saiakera hau. Nola sortu da itzulpen hau egiteko proiektua? Liburua ezagutzen al zenuen, itzultzen hasi aurretik? Nola joan da oro har itzulpen-prozesua? Nola lotuko zenituzke haren ekarpenak gaur egungo egoerarekin eta borrokekin?
Proiektua nola sortu zen Garazi Arrulak eta Txalapartakoek kontatuko dute askoz ere hobeto, niri enkarguz iritsi zitzaidan-eta itzulpen-lana. Bide batez, eskertu beharrean nago halako aukera bat eman izana. Nik neuk ez nuen ezagutzen liburua lehendik; izenburua inoiz han-hemen ikusia bai, baina liburua bera ez neukan irakurria. Garazik esan zidan oso obra interesgarria zela; eman nion begiratu bat, eta duda handirik gabe esan nuen baietz, euskaratuko nuela. Halako obra bat itzultzea sekula ez da erraza, baina asko gozatu dut: idazlana hain da ona eta irakurtzeko atsegina, azal eta mami… Eta gaur-gaurko auziekin zuzenean lotuta dago. Badirudi amatasuna gizartearen totem moduko bat dela oraindik. Naturalizatuta dago, den-denoi eragiten digu gutxi-asko, eta oso gai arantzatsua eta konplexua da: agian horregatik da hain zaila hari heldu eta zerbait konstruktiboa esatea, eta egitea. Zorionez, mugimendu feministan badago borondatea horretarako, eta Richek bere alea jarri zuen. Zoritxarrez, liburua atera zenetik ez dira hainbeste aldatu amatasunaren inguruko arazoak eta presioak, eta gaur-gaurkoak dira, beraz, bertan agertzen diren auzi asko: besteak beste, haurdun ez geratzeko metodoak ez dira guztiz seguruak eta ez daude denon eskura; indarkeria obstetrikoa existitzen da oraindik (fisikoa eta psikologikoa); gure gizartean, presio egiten zaie emakume zuri eta ez-pobreei ama izan daitezen eta desoreka demografikoa konpentsa dezaten ume gehiago edukiz, eta emakume ez-zuri eta pobreei errezeloz begiratzen zaie umeak egiten badituzte; zaintza, haurrena barne, batez ere emakumeen gain dago oraindik; amek bakardade eta kulpa handiari egin behar izaten diote aurre; eta abar, eta abar.
Liburuari buruz idatzi duzun artikuluan aipatu duzu kutsu literario nabarmeneko saiakera bat dela. Richek berak aipatzen du batzuek kritikatu zutela liburua “modu bitxian idatzita omen zegoelako: testigantza pertsonalak nahas-mahas zeuden ikerkuntza-atalekin batera, eta bi-bietatik ondorioztatuak zeuden teoriak”. Zure iritziz, idazteko estilo literario horrek zer ematen dio saiakerari? Niri neuri iruditzen zait, hain justu ere, gogoaren eta gorputzaren (kulturaren eta naturaren) arteko bereizketa eta zatiketa horren kontra egiten duela Richek, eta gogoetetan dioena forman ere biltzen duela.
Guztiz ados. Richek, beste hainbat pentsalari feministak bezala, esaten du ez dagoela argi bereizterik pertsonala eta ez-pertsonala, gorputzaren barrena eta kanpoa, objektibotasuna eta subjektibotasuna. Harentzat, dikotomia patriarkalak dira horiek, gizakiak bitan banatzeko erabili ohi direnak: gizonak jo ohi dira objektibotzat eta, beraz, zilegitzat, eta emakumeak subjektibotzat. Norberaren eta bestearen arteko bereizketa klasikoa da, azken batean. Richek bere idazkeran ere islatu zuen bereizketa horren kontrako jarrera, eta askok kritikatu zuten horregatik, baina irmo erantzun zuen bera ez zela eroriko idazkera akademiko ustez objektibo eta ustez uniboko horren tranpan; are gutxiago amatasunaren moduko gai politiko eta aldi berean korporal bat lantzeko. Emakumeok halakoetan serio hartuak ez izateko eduki ohi dugun beldur horri aurre egin zion, eta bestelako ikuspuntu eta idazkera batzuen aldeko bidea jorratu. Nire ustez, testigantza pertsonal horiek are indar handiagoa ematen diote liburuaren mezuari, batez ere agerian uzten dutelako beste edozein emakumeren edo amaren esperientzien antzekoak direla eta, beraz, hau ez dela auzi pribatu bat, baizik eta publikoa, kolektiboa.
Lan mardula da, eta ezin diogu denari heldu elkarrizketa honetan, baina gako batzuk behintzat aztertu nahi nituzke. Hasteko, polemika-iturri betiereko bat: izan da inoiz matriarkaturik? Eta ginokraziarik? Nola lantzen du Richek gai hau?
Ez dut uste Richek horren inguruko iritzi kategorikorik zeukanik, baina dudarik gabe zioen, hori bai, merezi zuela gutxienez ikertzea matriarkaturik izan ote zen inoiz: kapitulu oso bat eman zion liburuan auzi horri. Zenbait ikertzaileren iritziak bildu zituen, eta badirudi ondorioztatu zuela historian ez dela izan matriarkatu petorik eta ginokrazia petorik, ez behintzat bi kontzeptu horiek patriarkatuaren eta falokraziaren antonimo huts gisa ulertzen baditugu. Kontatu zuen, ordea, izan zirela garai batzuk non emakumeak eta amak gaur egun ez bezala gurtzen eta aintzatesten zituzten, emakumeak burujabeagotzat-edo hartuta, eta ez beti gizonen batekin (senarrarekin, semearekin…) zeukaten harremanaren arabera. Patriarkatuak gerora bezalako indar absoluturik ez zeukan garai batzuen zantzuak ikusten ditu Richek, eta, era berean, kontatzen du faloaren gurtza ez dela guk uste bezain betidanikoa, baizik eta emakumeei nolabaiteko botere bat ebasteko prozesu sakon baten baliabidea eta ondorioa.
Ama Jainkosaren berri ematen dugu, kultura prepatriarkaletako ezaugarri gisa. Guztiz bestelakoa dirudi emakume horren botereak eta egoerak…
Bai, horren adibide pila bat ematen ditu, aztarna antropologiko eta artistikoetan oinarrituta, besteak beste. Diozun bezala, antzinako Ama Jainkosa hura geroagoko Ama Birjinarekin konparatzen du, besteak beste, eta biak ama gurtuak izanik ere zeinen ezberdinak diren nabarmentzen du: bata bere buruarentzat da, burujabea, ez du alboan beste inolako jainko gizonezkorik behar guztiz ahaltsua izateko; bestea, aldiz, semearentzat da zeharo, ez da beregaina, baizik eta benetako Jaungoikoaren semeari erantsitako figura bat, emakumeek lurrean izan behar duen lekuaren eta portaeraren eredu gisa balio duena, hau da, emakumeak azpiratzeko eta baztertzeko balio duena. Oso nabarmena da aldea, eta gaur egun amen inguruan dugun irudiak oraindik ere askoz ere zerikusi handiagoa dauka Ama Birjinarekin, Ama Jainkosarekin baino.
Gizonezkoek emakumeei dioten beldurraz hitz egiten du Richek. Azalduko zeniguke nola kokatzen eta deskribatzen duen sentipen hori?
Laburbilduz, bizia sortzeko eta munduratzeko gaitasunari betidanik inbidia eta beldurra izan diotela kontatzen du Richek: historiaren hasieran, gainera, ez zegoela oso argi zer eginkizun zeukaten gizonek ugalketan, eta horrek are txundigarriagoa eta erabatekoagoa bihurtzen zuela emakumeen ugalmena. Dioenez, emakumeek beren barnean pertsonak egiteko daukaten potentzia edo botere hori mehatxua iruditu izan zaie betidanik gizonei, beraiek ez zeukaten botere bakarra baitzen, eta horrek, sakonean, beldurra piztu die, gaur egun oraindik ere bizirik dirauen beldur bat. Richek kontatzen du gizonak beldur horri erantzuteko ahalegindu direla, besteak beste, ugal-prozesu osoa bereganatzen eta emakumeak kontrolatzen eta azpiratzen.
Kapitulu bana eskaintzen dio ama-semeen eta ama-alaben arteko harremanei. Harreman bakoitzak baditu bere berezitasunak, baina emakumeen askapena jotzen du funtsezkotzat bestelako amatasun eta maitasun molde bat eraikitzeko, bi-bietan.
Bai, eta nolabait ere sorgin-gurpil bat dela dio. Azken batean, emakumeak zenbat eta libreago, amatasuna ere orduan eta libreago; eta amatasuna zenbat eta libreagoa izan, orduan eta libreago heziko ditugu gure alabak, eta emakume burujabeagoak sortuko ditugu, eta, era berean, orduan eta gehiago urrunduko ditugu gure semeak maskulinitate zapaltzailetik, hau da, gizarte gisa bestelako gizonak sortzen hasiko gara, emakumeei beren bidea oztopatzen tematuko ez direnak.
Oso interesgarria da nola deskribatzen duen Richek zer-nolako arantzak, kontraesanak eta beldurrak izaten dituzten emakumeen menpekotasunaren kontzientzia oso landua duten amek beren semeak haztean: ustez mutilei dagokien sozializazio maskulino normatibo horretatik urruntzeak seme horiei bazterketa eta sufrimendu latzegia ekarriko dien beldurra da, azken batean. Bestalde, ama-alabei dagokien ataletik, nabarmentzekoa iruditzen zait aldarrikatzen duela nolabaiteko ahizpatasun berri bat behar dugula ez oro har emakumeen artean bakarrik, baizik eta baita, konkretuki, amen eta alaben artean ere: ahizpatasuna, elkar ulertzeko, elkarri bideak zabaltzeko eta ez ixteko, bridatzen gaituzten kateak berberak direla ulertu eta haietatik elkarrekin nola askatu pentsatzen hasteko.
Aiten (biologikoak zein ez) eta alaben arteko harremanaz, berriz, zera dio: Beti lagundu izan didate gehiago gizonek, emakumeek baino»: klixe ohikoa gizon artean ibiltzen diren emakumeen artean, eta ulergarria gainera, esker onez identifikatu ohi baikara boterea eman izan omen digutenekin. Baina nor egon da, bada, guri boterea emateko posizioan? (…) Gizonek modua izan dute guri boterea emateko, laguntza emateko, baita gu hazteko ere, norbanako gisa, beraiek hala erabaki dutenean; haien botere hori, ordea, beti da botere lapurtua, patriarkatuaren babesean emakume guztiei ebatsia. Interesgarria iruditu zait.
Bai, eta are interesgarriagoa jakinda Rich bera aitatxoren alaba izan zela gaztetan, eta kontzientzia feminista garatzearekin batera hasi zela ohartzen aitaren alaba izateari utzi behar ziola emakume burujabe izango bazen. “Barnean dugun aitaren alaba esaneko hori ez da gurdi-behor bat baizik”, idatzi zuen It’s the lesbian in us artikuluan. Eta, esan duzun bezala, aita biologikoekin zein ez-biologikoekin horixe gertatzen zaigu maiz, Richek kontatzen duen moduan: askotan, haiengana hurbiltzea, haiek konplazitzea, haien ondoan posizionatzea eta haien aliatu bihurtzea izaten da emakumeek botere pixka bat eskuratzeko izaten duten modu bakarra, baina ez gara konturatzen botere hori ematen digutela hain zuzen ere emateko modua dutelako, hau da, aurrez bereganatua dutelako dagokien baino pastel-zati handiagoa, emakumeei ebatsita. Richek dio garrantzitsua dela horren kontzientzia hartzea: gizonen ustezko eskuzabaltasun horren tranpaz jabetzea.
Erreprodukzio-eskubideez ere luze eta zabal hitz egiten du Richek, eta hor ere planteatzen du ikuspegi sakon eta erroko bat: abortua ez dela helburu bat; xedea, aitzitik, beste bat dela: emakume bakar bat ere ez geratzea haurdun bere borondatearen kontra. Azalduko zenuke bere ikuspegia?
Richek eta beste hainbat feministak diote abortatzeko eskubidea baliabide bat dela, helburu gailena askoz ere sakonagoa eta zabalagoa dela: gure ugalmenaren eta, beraz, gorputzaren eta bizitzaren gaineko erabakimen osoa izatea. Hau da, zinez eta presiorik batere gabe erabaki ahal izatea ama izan nahi dugun edo ez; ezezkoa bada, harreman heterosexualen kasuan, erabaki ahal izatea nola ez gelditu haurdun, geure gorputzari kalte egin gabe; eta antzutu nahi badugu, inork erreparorik jarri gabe antzutu ahal izatea (eta kontrakoa, hots, inortxo ere ez antzutzea bere borondatearen kontra); baiezkoa bada, berriz, erabaki ahal izatea nola, noiz eta norekin izan nahi dugun ama, zenbat ume izan, nola eraman haurdunaldia, nola, non eta noren laguntzarekin erditu, zer egin haurtxoarekin jaiotzen denean…
Azken atalean, infantizidioaren gaia aipatzen du Richek, eta bere bi ume txiki hil zituen emakume baten kasua kontatzen du –zortzi ume zituen–. Oso gogorra, inondik ere. Gaia mahai gainean jartzea ausarta iruditu zait, eta uste dut gaiaren konplexutasuna eta adarkatzeak bildu dituela. Zer deritzozu?
Batzuek kargu hartu zioten kapitulu hori gehitzeagatik, amen biolentziaz ere mintzatzeagatik; baina berak oso argi zeukan ez zuela autokonplazentzian erori nahi, ez zituela amak santutu nahi, eta alderdi ilun hori ere azaleratu beharra zegoela. Azken batean, amatasunaren gaineko sinplifikazioa desinplifikatzearen aldeko liburu bat da hau, oso-osorik. Kapitulu horretan, Richek gogorarazten digu, batetik, emakume askok seme-alaben gainean baino ezin dutela erabili beren botere boteregabea, eta, bestetik, amatasunaren instituzioaren indarkeriaren menpe pizten zaizkiela amei frustrazioak, amorrualdiak, depresioak eta, ondorioz, batzuetan, baita indarkeriarako joerak ere. Gai hau ere bere testuinguruan jartzen du Richek, eta, aipatu duzun adibide konkretu horren bitartez, oso xehe esplikatzen du, gainera, gizarteak amen indarkeriaren inguruan izaten dituen erreakzio hipokritak eta txundidurazkoak, xaloak eta era berean muturrekoak.
