«Esango nuke badela jendea guk itzultzen ditugun liburuak gaztelaniaz irakurtzen dituena»

• Twitter
• Facebook

Zure izena aipatzen denean, beti esaten zaizu itzultzaile eta editore. Bi pertsona horietatik zein da nagusi?

Ba, kasualitate huts bat da editore izatea, zeren ni berez itzultzaile gisa hasi nintzen, premia batzuk ikusten nituelako: ikasleei liburu ahalik eta atseginenak edo irakurtzeko modukoenak ematea. Gu, irakasleok, oso modernoak ginen orduan, 1980 inguruan, eta agian Saizarbitoriaren Egunero hasten delako ematen genien, eta kristoren txokea izaten zen. Orduan, planteamendu horrekin hasi ginen, eta, Karteroak beti deitzen du bi aldiz, 1280 arima edo halakoak itzultzean, helburua hori zen. Halako liburuak gaztelaniaz irakurtzen nituen nik, Bruguera argitaletxean: 1981 inguruan, astean horrelako bat ateratzen zuten. Kioskoan erosten nuen, eta esaten nuen: «Hemen ere beste horrenbeste egiteko gauza bagina». Gero pentsatzen nuen beste horrenbeste ezetz, hilean bat egiteko gauza bagina ere... Ideia horrekin abiatu genuen argitaletxea. Eta hor egokitu zait editore izatea, baina inola ere ez nik planteamenduan hori izanik, baizik eta gauza batek beste batera bultzatu banindu bezala.

 

Olarra editore - Igela saltoka

Editore-lanarekin hasita, hortaz, Igelaren hastapenez galdetu nahi nizun, eta bilakaeraz, hasierako irakasle-planteamendu horretatik aurrera.

Ez dut esango helburu bakarra irakaskuntza zenik: beste hizkuntzetako literatura, itzulpena... Hor egin nahi genuen guk ekarpena. Guk gaztelaniaz jaso genuen, eta, hortik nolabait destilatuta zer iruditzen zitzaigun egokiena, ba, beharrezkoak izan zitezkeen obra batzuk aukeratu, eta abiatu. Esate baterako, arrakasta handia izan zen hasieran Odol hotzean bezalako obra bat jartzea, eta, beste neurri batean, Gauaren muturrerainoko bidaia. Bi obra indar handikoak, eta nolabaiteko arrakasta izan zutenak.

Hasieran, Sail Beltzera eta Enigma Sailera bideratu nahi genuen indarra, ze, Literatura Saila abiatu genuenean, lehenbiziko liburua izanda Matsuo Baxoren poema batzuk, eta bigarrena Alienista bezalako lan bat ez dakit nondik hartua... Bagenekien ez zutela halako tirarik izango, eta pentsatu genuen beste bi sail horietakoak konbinatuz gero, nolabait berdinduz noizbehinkako beste kapritxo horiek egin lezaketen zuloa, ba, aterako ginela aurrera. Gure planteamendua zen: «oraingoz, hau ez da errentagarria, baina fondo on bat egiten dugunean, izango da». Eta optimismo horrekin jardun genuen hamar urtean, eta gaur arte.

Hasierako joera horrekin, ez zeneukaten beldurrik genero-literatura delakoak prestigio-falta ekarriko zizuen?

Ez, ez, horren beldurrik ez genuen; guk aukeratu ditugun hogeita bost nobela horietatik, bat edo beste igual da bigarren mailakoa, baina gehienak beste edozein mainstream nobelaren parekoak izan daitezke. Etiketa gisa bai, jarri digute, eta horixe daukagu, baina, praktikan, hogeita bost nobela beltz atera ditugu, eta literatura normal, mainstream edo zentralekoak ia hirurogei dira. Baina etiketak etiketak dira, eta daudela.

Literatura Sailekoek gaina hartu zieten beste bi sail horiei.

2000. urtean-edo, nik uste, konturatu ginen ez zela hain erraza izango nobela beltzetik-eta besteentzako adina ateratzea. Orduan, gure planteamendua izan zen ehun ateratzea beltzak, Brugueraren parekoak izateko. Baina, pixkanaka Literatura Sailean gehiago argitaratzen hasi ginenean, ez zigun denborarik ematen besteari hainbeste emateko.

Bilakaera horretan, nola aldatu dira itzulgaiak, eta horiek aukeratzeko irizpideak?

Hasieratik, bageneukan obra jakin batzuk itzultzeko asmoa, eta gero, literaturaren arloa hain mundu zabala denez... Esan beharra dago epe luze xamar batean Europatik zetozen laguntza batzuek baldintzatu gintuztela; itzultzaileentzat izaten ziren, eta hizkuntza txikietara itzultzeko ematen ziren. Teorian, behintzat, ez ziren genero-literaturako idazleentzat, baizik eta idazle kalitatezkoentzat, eta gu hor saiatu ginen beti kalitatezko obrak aurkezten. Halako laguntzek markatzen dizute bidea, eta horrek ere baldintzatu du bilduma pixka bat.

Badauzkagu, esate baterako, Bariccoren Zeta, edo Sándor Marairen Azken hitzordua eta Estherren ondarea ere. Horiek momentu hartan kristoren arrakasta izan zuten gaztelaniaz, eta, dena ez zedin izan Alienista eta Matsuo Baxo, ba, sartu genituen, batek baino gehiagok eztabaidatuko duen arren. Bestalde, Annie Ernaux edo Amélie Nothomb hor baldin badaude, parte handi batean da Pello Lizarralde idazleak esan zigulako interesgarriak izan zitezkeela. Saiatu ginen, eta eman genien garrantzia; ez dute harrera ikaragarrizkoa izan, baina txar-txarra ere ez. Horrela, oreka bat bilatuz, horiek ere sartzea erabaki genuen; batez ere gure gustuaren arabera aukeratzen genituen, planteamendu orokor batean sar zitezkeenak, pixka bat begiratuz harreraren aldetik ere zer izan zitekeen. Horiek guztiek jokatu dute: Europako laguntzek, liburu salgarriagoak bilatu beharrak, nolabait esateko, eta, aldi berean, guk gure kuttuntzat genituenek. Hiru faktore horiek.

Amélie Nothombenkasua adierazgarria da. Frantzian milaka aleko tiradak dauzka, eta hemen...

Hemen, nik uste dut lehenbizikoz haren liburu baten zortziehun ale bota genituela. Eta ehun liburu egongo dira almazenean; hori guretzat kristoren arrakasta da. Frantzian, kiroldegietan aurkezten ditu; deitzen du prentsara, eta aste horretan bertan 250.000 ale jartzen dituzte zirkulazioan. Orduan, esan genuen: «Bueno, arrakasta horretatik pixka bat...». Pentsatzen nuen izan zezakeela, hemengo literatura hain serio horren barrenean. Eta bai, badu bere lekua, baina aldamenean Susakoak baldin badauzkat Durangon...

Txiki geratzen da Durangoko Azokan.

Durangon bertan, guk liburu baten ehun ale saltzen baditugu, etxafuegoak botatzen hasten gara. Gutxi gorabehera ari naiz, baina Durangon izango ziren liburuak Sarrirenak, edo Atxagarenak, edo Canorenak, milaka batzuk saldu dituztenak. Orduan, hori da errealitatea.

Senez aldizkarian argitaratu berri duzun artikuluan diozu itzulpenen kostuak garestiagoak izan ohi direla jatorrizko liburuenak baino, eta, aldiz, irakurle gutxiago dituztela.

Alegia, hemen euskaraz idatziek baino. Arrazoi sinplea da: batetik, egile-eskubideak, eta bestetik, itzulpena. Tarifa estandarretan, guk itzuli ditugun liburuak ordainezinak dira. Guk tarifa horien arabera pagatutakoa berreskuratu nahi bagenu, bakarrik itzulpenean pagatu duguna, tirada halako bi saldu beharko genuke. Hori ez da gertatzen, eta horrek ez dauka bueltarik. Orduan, zein izan daiteke alternatiba? Artikuluan esaten dut: laguntza gehiago, Literatura Unibertsala bezala. Baina hori ez dagokit niri, noski.

Eta irakurleak berez dira gutxiago, hain nabarmen?

Ba, bai. Nik esango nuke badela jendea guk itzultzen ditugun liburuak gaztelaniaz irakurtzen dituena, segur aski errazago irakurtzen dituelako.

Jende euskalduna eta irakurlea.

Jende euskalduna eta irakurlea, bertako idazleen liburuak igual erraz samar irakurtzen dituena, baina nahiago duena itzulpenak gaztelaniaz irakurri. Guk horri buelta eman nahi genion hasieratik, eta uste dut ez dugula lortu. Neurri batean bai, zeren badira irakurleak, mordoxka bat, esan dezakegu, liburu itzuliak irakurtzen dituztenak. Badaude hainbat aurreiritzi ere itzulpenaren kontra, nolabaiteko mesfidantza. Aurreiritzia da, ze jende horrek berak irakurriko baitu gaztelaniaz ez dakit zein liburu, baina haren kontra ez du aurreiritzirik. Gaztelaniak baditu oso forma eginak, eta, orduan, horrek urteetako birziklatzea behar du. Oraingo belaunaldi gazteotan, badakit batzuk badirela sail beltzeko liburuak euskaraz irakurriak dituztenak. Segur aski bakanak dira, besteen aldean. Beste alde batetik, orain, irakurzaletasunaren gainbehera honekin, bada, are gehiago. Faktore guztiak dira; guk momentu hartan zeuden premiekin-eta jarraitu dugu pixka bat, baina segur aski planteamendu berriak egin beharko dira.

Artikuluan, zenbakien panorama etsigarri horren aurka, Irauntzarenkontzeptua defendatzen duzu: iraun behar dela, alegia. Baina zergatik iraun, zergatik tematu?

Ez dakit nik zergatik tematu. Uste dut beharrezkoa dela jendeak, besterik gabe, irakurtzen jakitea. Eta jendeak irakurtzen ikasiko du irakurtzen badu, eta ez badu irakurtzen, ez du ikasiko. Eta nik uste dut jendeak irakurri behar duela. Zergatik iraun? Ba, horregatik, jendeak irakurri behar duelako, eta, irakurri behar baldin badu, baten batzuek arduratu beharko dute irakurgaiak jendearen esku jartzeaz, ahalik eta egokiena. Igual hori da editore baten lanik funtsezkoena, niretzat behintzat, euskaraz-eta. Gero, noski, literaturak eman dezakeen guztia, beste hainbat artek bezala eta plazer bezala. Baina funtzionalitate minimotik hasita, hori iraun behar da, iraun behar da horretan. Eta, euskararenean, ez naiz hasiko planteamenduak egiten, zergatik iraun behar dugun herri bezala... 

 

Olarra itzultzaile - Itakarantz

Zuk itzulitako lan ugarien artean, badira Ambrose Bierceren Deabruaren hiztegia eta Raymond Queneauren Estilo-ariketak. Bi obra oso berezi eta idiosinkratiko, forma aldetik.

Bierce oso idazle berezia da, eta gozamen handia izan zen hori itzultzea, baina kosta ere ikaragarri egin zitzaidan, ze ez nuen nahi Espainiako argitaletxeren batek egin duena: hau da, bertsoz zetorren guztia kendu. Nola autorea bizirik ez dagoen... Nik esan nuen ezetz, jatorrizkoan bertsoz zegoenak hala behar zuela, grazia pixka bat izateko. Eta bertsotan itzultzea... ez da broma. Emaitza oso txarra ez zen izan behintzat; nik uste modukoa atera zela, eta testuak duen grazia berezkoa, parte handi bat behintzat, etorri zela. Horrekin, ni konforme.

Estilo-ariketak, berriz, gaztetako irakurketa xelebre bat zen, eta gogoratzen nintzen franko. Hori itzultzea lotuta dago bestearekin; Gotzon Egiak deitu zidan, ikusi zuelako Deabruaren hiztegia, eta esan zuen Queneauren xelebrekeria hori itzultzeko ere egokia izan nintekeela. Baina hori ere ez zen broma izan; ariketa batzuk oso erraz egiten dira, baina beste batzuei ez dago buelta ematerik, kristorenak jota ere. Ezinezkoak direlako. Eta, ezinezkoak direlako, egin behar izan nituen transposizioak, edo testu-trukeak, edo beste hainbat xelebrekeria, bilatuz hura ere jatorrizkoa bezain graziaduna izatea. Hori gertatzen da hamar bat ariketatan.

Zer egin zerbait itzultzea erabat ezinezkoa bada? Niri zilegi iruditzen zitzaidan halakoak egitea. Ezinezkoa ezinezkoa da, ez? Eta topo egiten baduzu horrelako ezintasun batekin nobela batean, jar dezakezu oin-ohar bat, baina ez du zentzurik ariketa oso batean.

Oso desberdina al da lan horiek itzultzea modus operandiaridagokionez, beste itzulpenen aldean? Forma aldetik hain bereziak izateagatik?

Bai. Bueltak eta bueltak eman behar zaizkio, eta besteekin gertatzen ez zaizuna gertatzen da: «Ez duk berdin, ez duk ailegatzen», esaten duzu. Badakizu ez dela ailegatzen, badakizu dexente gelditu dela tartean; horretaz asko konturatu nintzen Biercerekin. Ezin nituela, nahiz eta neurria luzatu, han zeuden hitz-joko guztiak jaso, hitz neurtuz emanak-eta, eta ontzat ematen nuen nonbaitetik galdu beharra zegoela. Planteamendua da «balekoa» izatea, eta ez desastre bat; izan dadila balekoa gutxienez.

Bi horiek hain bereziak izanda, zalantzan jartzen dute itzulpena bera, ezta? Ea posible den.

Bistan da ezinezkoa dela, baina zer esan nahi du horrek, itzultzen den gainontzeko guztia posible dela? Ba, hori ere ez, baina, praktikan, itzultzen da, ez? Iruditzen zaigu han dagoena guk ematen dugun moduan ulertzen duela egileak, eta orduan irakurleak ere hura ulertuko duela, baina segur aski badago alde bat guk ulertzen dugunetik autoreak ulertzen zuen eta esan nahi zuenera. Eta guk esaten dugunetik irakurlearengana ere bai. Zuk nahi duzu egileak pentsatzen zuen bezala eman, adibidez, Stevensonen orain dela bi mendeko testu bat? Berak ulertzen zuen bezala, orain? Nola? Ezinezkoa da. Ez naiz han bizi, ez dakit hark zer zeukan buruan... Orduan, badakigu: onenean ere, justu-justu hurbilketa bat da.

Ibilia zaude binaka itzultzen ere. Zer-nolako esperientzia da hori, osasun mentalerako, adibidez?

Osasun mentalerako oso ona da, ze deskargatu egiten baitzaitu pixka bat, batzuetan besteari ematen diozu-eta lehentasuna. Batzuetan ezinbestekoa izan da binaka aritzea: esate baterako, J.K Rowlingen Eserleku hutsa. Hori itzuli beharra zegoen irailaren 26tik Durangoko Azokarako, hau da, azarorako: bi hilabete zeuden. Ezin zen testua lehenago eduki, eta argitaratu beharra zegoen Durango aurretik. Orduan, jarri ginen bi itzultzaile, bata bestearen segidan. Bi eskuak ez antzemateko, nabarmena izan ez zedin, tartekatuta egin genituen.

Beste batzuetan, normala izaten da horrela itzultzea hizkuntza urruna bada; esate baterako, Al-Aswaani itzultzean, nire arabieraz baino askoz ere gehiago fidatzen nintzen ni Arantzazu Royorenaz, berak urteak eta urteak eman baititu, eta ni amateur bat besterik ez naiz. Orduan, hor nahitaezkoa zen.

Oso gutxi itzuli da arabieratik euskarara, eta dena Arantzazu Royoren eskutik pasatu da, gainera.

Arabiar literaturan zernahi dago aukeratzeko, baina aukeratzen duzun guztia urruna, erabat urruna egingo zaio hemengo jendeari. Baina Xukriren Ogi hutsak arrakasta izan zuen, eta pentsatu nuen Al-Aswaaniren Jakobian eraikina ere arrakastatsua izan zitekeela. Banekien horrek Arantzazuren eskuetatik pasatu beharra zeukala; nire arabiera hala moduzkoa denez, ingelesaren laguntzarekin moldatu nuen testu bat, eta hari eman nion, eta esan nion ekartzeko gauzak beren onera desbiderapen handirik ikusiz gero. Saiatu ginen txukun egiten, eta uste dut txukun xamar geratu zela.

Binaka egindako beste bat, Tolkienen Hobbita.

Liburu hori itzulita etorri zitzaigun, Sergio Ibarrolak itzulia, baina goitik hasi eta behera txukundu behar izan genuen; horregatik jarri nuen nire izena.

Tolkienen aurreko itzulpenean, Eraztunen Jauna nobelan, leku- eta pertsona-izen asko euskaratuta zeuden, baina zuek ingelesez eutsi zenieten.

Batek baino gehiagok aurpegiratu digu hori. Beste itzulpen hark problema bat atzeragokoa zeukan: nik uste dut ez zela jatorrizkotik egin. Ez dut esango txarra denik, edo gaizki egina dagoenik, baina kontua da gaztelaniatik egina zegoela, nik uste. Eta hark izenak euskaratu bazituen gaztelaniatik egin zuelako, pentsatu nuen guk ez genuela zertan berdin egin, ze horri jarraitzeko arrazoi bakarra soziologikoa zen: bestea lehenago itzulia bazen, eta guk gero argitaratua, igual guk egokitu egin beharko genuela, batez ere irakurlearengan pentsatuz. Baina momentu hartan ez genion inolako garrantzirik eman. Igual oker egin genuen: egokituta ere ez zen ezer pasatuko.

Azkenik, munstroa, James Joyceren Ulises. Bitxikeria bat da gure literatura itzuliaren panoraman, ez? Klasiko bat ia mila orrikoa...

Bai, ez dago dudarik. Hori Irenek [Aldasoro][1] egin beharko zuela esaten zen, baina ja Ulisesen ehungarren urteurrena izan, eta ez ailegatzea inor... Orduan, guri egokitu zitzaigun. Beste baten batek egin izan balu, lana kenduko zigun, baina plazera ere bai. Eta, behin lotuz gero lanari, egin beharra dago; beste guztia utzi, eta hiru urte preso, hortxe. Bueno, tarteka J.K Rowling itzultzen ere bai, pixka bat arintzeko.

Aurkitu zenuen muga fisikorik hizkuntzarekin, ohiko mugetatik harago?

Bai, baina hor zetozen denak batera. Kapitulu bakoitzean zegoen zerbait. Hasi, eta hartzen dituzu lehenbiziko hiru kapituluak, eta esaten duzu: «Bueno; hiru hauek, tira». Baina han ere abisuak hasten dira: berehala konturatzen zara hura propio dagoela egina itzultzea ezinezkoa izateko. Zazpigarren kapituluko palindromoarekin, adibidez, estilo-ariketetako gauza bera egin nuen. Edo beste hura, hamalaugarren kapitulua^[2]. Hori egin zitekeen mila modutara, baina nik gaztelaniazko bi itzultzailerena ikusi nuen; Valverderen bertsioa nahiko laua iruditu zitzaidan, baina García Tortosarena, berriz, askoz landuagoa: hasi ia-ia Mío Cidetik, Quevedotik pasatu, eta aurrera. Horrek eman zidan ideia xelebre hori, eta pasatu nuen denbora guztia Etxepare, Leizarragaren lau ebanjelioak eta horiek irakurtzen. Ezagunak nituen, baina hizkuntza hori naturalizatzeko, itzulpenean emateko eta testu irakurgai moduko bat bihurtzeko adina... Asko irakurri behar da, eta denbora asko. Hortik, kristoren gozamena da hizkuntza naturalera ailegatzea, Molly Bloomen bakarrizketara. Testu puntuatu gabea da, eta kolpean irakurtzea ez da samurra, baina pixka bat sartzen bazara oso hizkuntza naturala dago hor, eta hori behar zen.

Halakoen kontzientziarik ez duzu irakurtzen ari zarenean; ikusten duzu oso hizkuntza arkaikoa dela, edo beste zerbait, baina gero itzultzen hastean konturatzen zara non dauden koxka horiek guztiak. Eta asko kostatu zitzaidan. Beraz, kapitulu bakoitza kalbario bat, baina gozamena, aldi berean.

 

[1]Irene Aldasoro itzultzaileak euskaratuak dira James Joyceren aurreko lanak, Artistaren gaztetako portreta (1992)eta Dublindarrak (1999).

[2]Kapitulu horretan, Joyceren idazkerak ingeles hizkuntzaren aldaera historikoen bilakaerari segitzen dio, antzinako ingelesean hasi eta slang ia ulergaitzean buka. Hori emateko, Xabier Olarrak beste horrenbeste egiten du euskaraz, Bernat Etxeparerekin hasi eta, Axular, Leizarraga eta halako klasikoak zeharkaturik, euskara batua bera behartzera iritsita.