Karlos del Olmo-rekin solasean, "Arestiren nazioa, antzerkia" liburuaz

• Twitter
• Facebook

Arestiren nazioa, antzerkia. Zerk eraman zaitu lan hau egitera, zerk piztu zizun gai honekiko grina?

Gezurra badirudi ere berez gaztelaniaz egindako lan batetik dator: Jon Kortazarren ikertaldeak gaztelaniazko argitaletxe baterako lan bat egin zuen nazioa, autonomia eta euskal literatura bezalako gaiak aztertuz. Niri antzerkiaren gainekoa egitea eskatu zidaten, batez ere Arestiren antzerkian islatzen zen nazioaren ikuspegiaz.

Idazten hasi eta berez hamabost bat orrialde egin behar baziren ere niri berrogei inguru atera zitzaizkidan, gero gaztelaniazko bertsioa egiteko murriztu egin zutena. Pentsatu nuen penagarria zela gaztelaniaz egotea horrelako gauza bat, eta euskaraz ez. Sakontzen hasi nintzen eta orduan etorri zen EHAZEren proposamena zer edo zer argitaratzeko. Epea jarrita baietz esan nuen, euskaraz osatuko nuela. Batez ere iruditzen zitzaidalako Arestiren antzerkigintza eta nazio ikuspegia ez direla nahikoa ezagun, ez dela horren gainean gauza askorik argitaratu.

Zergatik ez dugu aski ezagutzen Arestiren alderdi hori?

Nik uste dut orokorrean antzerkigintzaren arloan badagoela oker moduko bat, mundu osoan eman dena baina Euskal Herrian nik uste nabarmenago: literatura dramatikoa genero moduan dituen tasunen eta gero eszenara eramaten den testuaren arteko kontraesan modukoa. Askotan antzerkirako idazten den literaturari dagokionez haustura moduko bat ikusten da, oso jauzi handia edo amildegi moduko bat, antzerkigintzan dabiltzanentzat idazten denaren artean eta eurek eszenarako behar dutenaren artean.

Nik uste dut Arestirekin horixe gertatu izan dela, jende askok azaletik ikusi izan duela, beharbada bere testuak klasikoegiak direla pentsatzen dute behar beste sakondu ez dutelako. Bi helburu ezberdin dira kontraesan horretan daudenak: gauza bat da literatura dramatikoa, berez literatura baldin bada eduki behar ditu tasun literario batzuk, eta gero beste alde batetik dago edozein dramaturgok baduela hor oinarri bat gero eszenaratzeko orduan berak nahi duen moduan berak nahi dituen baliabide dramaturgikoez janzteko. Nik uste dut azken urteotan euskal antzerkigintzak izan duen bilakabideagatik neurri batean horrelako idazketak alde batera utzi direla, talde batzuek eta sormenezko prozesu berezi batzuek alde batera utzi dituztelako literato edo idazle batzuek idatzitako testuak. Ez da bakarrik gurean, baina Euskal Herrian beharbada nabarmenagoa da kontraesan moduko hori.

Zergatik da nabarmenago?

Arestik testuok idatzi osteko garaian, Euskal Herrian antzerki independentearen aroa hasi zenean apurketa erabatekoa egon zen talde berrien artean aurrekoarekiko. Talde sormena bultzatu zen, taldean bertan ekoiztutako gauzak, eszenarako idatzi baino egiten zutena zen beraien antzerki praktika testu bihurtu, testua azken produktua izaten zen eta gaur egun talde askok hortik jotzen du. Oinarritzat testu literarioa hartu beharrean ekoizte prozesu bera hartzen da. Nik uste dut guztiz zilegi dela, baina nire ustez horrek eraman du alboratzera beste idazketa mota batzuk. Bestetik, harrigarria egiten zait Euskal Herrian talde batzuek eleberri bat hartzea oinarri gisa, edo saio liburu bat, eta aldiz ez hartzea gure klasikoek edo gure sortzaileek idatzitako testu dramatikoak. Trintxera moduko bat ikusten dute gainera antzerki munduko pertsona batzuek, edo kontraesan edo jauzi handiegia idazten denaren eta euren beharren artean, literatura dramatikoari dagokionez.

Bakoitza libre da nahi duena eszenara eramateko, baina iruditzen zait neurri batean Arestirena beharbada oso garai zaila izan zela, berak idatzi zuen garai hartan apurketa hori eman zelako antzerkian eta bere lanak dituen balioak ez direlako behar bezala aztertu eta eguneratu. Horri gehitu behar zaio euskal antzerkigintzak badituela beste arazo batzuk, horietako bat da ez daukagula euskal konpainia nazionalik, edo erakunderik, Katalunian edo beste leku batzuetan dagoen moduan. Hemen antzerki sorkuntzan dabiltzan frankotiratzaileek egiten duten antzerkitik at ez da ezer egoten, eta alderdi instituzionalek ez dute batere zaintzen euskaraz sortzen eta ekoizten diren literatura dramatikoa eta bestelako dramaturgiak.

Zuretzat Arestiren testuak eszena gainean ikustea gaur egun interesgarria izan daiteke beraz, luzatu ahal zaio begirada garaikide bat gaurko beharretatik haren antzerkigintzari?

Nik uste dut baietz, baina egin izan direnak baino sakontasun handiagoko azterketak egin beharko lirateke prestatzen hasi aurretik. Aresti, ez dugu ahaztu behar, eta Jon Juaristik oso argi azaltzen zuen, literatura oso bat egiten saiatu zen. Literatura oso horretan poesia da ezagunena, eleberria gutxi landu zuen (idatzi zuen bakarra antzezlan batetik ateratakoa zen, hain zuzen ere), saio modukoak ere bazituen eta ikerlanetan asko ibili zen, baina bat batean heriotza etorri zitzaion eta gazteegi hil zen. Itzultzaile ere bazen, asko ezagutzen zuen antzerkia, antzerkia ikusten zuen, batez ere Bilbo inguruan gaztelaniaz egiten zena, eta euskarazkoa ahal zuen guztia ere mugikortasun arazoak gora behera.

Berak itzulitako antzerkietatik eta bere idazki teorikoetan azaltzen zuenagatik, oso ondo ezagutzen zuen XX. mende hasieran eta erdialdean gertatzen ari ziren mugimendu berriak. Berak gainera parte hartu izan zuen behin edo birritan antzerki talde berriek antolatu zituzten antzerki jardunaldi ospetsuetan. Atzerritik Odin Teatret eta beste batzuk etorri ziren, eta bera harremanetan egon zen haiekin, ezagutzen zituen teatro molde berri horiek. Arazoa zein zen? Euskal antzerkia ez zela profesionala garai hartan, eta ez zegoela baliabiderik berak egin nahi zuena egiteko. Bere antzezlanek oso itxura klasikoa izan arren, badituzte elementu iraultzaileak edo garai hartan iraultzailetzat jo zitezkeenak, erreferentziaz josita daudelako eta intertestualitate moduko bat dutelako beste dramaturgia batzuekin. Edozein kasutan, galdu izan badu modernotasunetik zerbait, lehen esan dudanari loturik, antzerki konpainia nazional bat edo antzerki institutu moduko bat edukiko bagenu lantzean behin gure klasikoak berreskuratzeko hori dena gainditzeko moduan egongo ginateke. Azken batean dramaturgia mota ezberdinak egiteko taularatu beharra dago, Arestirenak ez dira denak taularatu eta ez dakigu zer eman dezaketen.

Bestetik, euskarari dagokionez ekarri polita iruditzen zait harena: Aresti euskaldun berria izanda ere haren kezka nagusia, eta buruko min handiak ekarri zizkion, berak aldarrikatzen zuen “euskara sencilloa” edo “herriaren euskara” zen, ahalegin berezia egin zuen literatura dramatikora herri hizkera eramateko. Gero batuaren kontuarekin sartu zen, eta ez dugu behar bezala baloratu idazketa mota hori.

Antzerki munduko jendearekin izan zuen jarreran bai jakin zuen agian joera garaikideak atzematen: aktore talde batentzat aktoreen izaeraren arabera egokitutako antzezlan bat idatzi izana horren adibide izan daiteke (Beste mundukoak eta zoro bat, Jarrai taldearentzat). Lau teatro arestiar (1973) argitalpenean Ramon Saizarbitoriak idatziriko hitzaurrean (liburuan aipatzen dituzu Saizarbitoriak elkarrizketaren batean ostera esandakoak ere) argi ikusten da Arestik bai bizi zuela antzerkia barrutik, ekintza modura, arte bizi baten modura, eta ez idazle isolatu batek idatziriko testu mortuaren egile gisa...

Ez hori bakarrik, Bilbon Kriseilu taldea eratu zuen hainbat lagunekin, argitaletxea edukitzeaz gain hor beste saio bat egitea erabaki zuten. Aresti antzerkia zuzentzen ere jardun zuen gutxienez lan horietako batean. Zuk esan duzun harreman hori ez zen bakarik Jarraikoekin, Jarrairen antzekotalde  bat egiten saiatu ziren non eta Bilbon. Pentsatu behar dugu zer zen Bilbo garai hartan euskal kulturgintza, euskal antzerkigintza eta euskararen aldetik, eta hala ere saio bat egin zuten, kultur elkarte batetik abiatuta, dantza talde bat ere oinarri hartuta... hori bada ere erdi ahaztuta daukagun alderdi bat.

Saizarbitoriak berak esan zuen hitzaurre urrun hartan, eta zuk oihartzun egin diozu liburuan, baieztapen hau: “Aresti, bere obra kuantitatiboki behatuz, poeta bainoa areago teatrogile da”. Gutxienez txokantea egiten da baieztapen hori.

Jon Kortazarrek nire liburuaren sarreran dioen bezala gainera gezurra da. Berak esaten du kuantitatiboki poesia gehiago egin zuela, baina zelan neurtu eta konparatu ditzakegu literatur generoak? Nik pentsatzen dut Saizarbitoriak hori esan zuenean Arestiren alderdi ahaztu hori aldarrikatu nahi zuela, Arestik antzerkian bide bat egin zuela. Alderdi teorikotik egin zituen hitzaldietan ere, aukera zuen guztietan, Arestik horixe plazaratzen zuen: euskal antzerki tradizionala hautsi egin behar zela, tradizionala kostunbrista gisa ulertuta. Berak planteatzen zuen Odin Teatret-ek eta beste talde batzuek egiten zutena, kale antzerkia eta horrelako baliabide guztiak nahasten zituzten taldeek egiten zutena ekarri nahi zuen Euskal Herrira. Euskal antzerki molde zaharrak -batez ere iparraldean gordetakoak- ekarri baina eduki ideologiko eta hizkera berriz jantzita. Bereak itxuraz antzerki klasikoak izan arren badituzte hainbat elementu apurtzaile, umore sen handi bat, kritikazko eduki handi bat. Lerro artean irakurri behar dira bere lanak. Eraginen artean, berak aitzin gidari zuen Bertolt Brecht, eta gezurra badirudi ere haren lanetan asko dago Brechtek planteatzen dituen gauzetatik. Sastre ere ezagutzen eta miresten zuen, bere lan bat muntatzen ere saiatu zen... erreferentziak eta erroak hainbat lekutan zituen jarrita. Halako batean ikusita lanak ez zirela antzezten eta beste eginkizun asko zituela, bertan behera utzi zuen ahalegina, gehiago idatzi bazuen ez dugu haren berririk izan. Azken urteetan oso murgilduta egon zen euskara batuaren auzian, beste gauza guztiak albo batera utzita.

Liburuan diozu: “Arestik teatroaren inguruan zituen iritziak zehazteko, oinarri ezinago egokiak dira bere bi hitzaldi. Aurrena, 1961. urtean, Donostian, ahoz egin eta 1962an Euskera aldizkarian argitaratua: Nola erein teatroaren gaurkotasuna euskaldunen artean. (...) Bigarrena Euskal teatro berri baten beharra: euskal komedia, 1964koa.” Arestiren teatro-ideologiaren argigarri, ezinbesteko irakurgaiak dira hitzaldi hauek?

Hitzaldi haiek manifestu moduko bat dira, zelan erein behar den “euskal teatro berria”, zer ezaugarri eduki behar dituen... euskara herrikoiaren aldekoa, gai tradizionalekin apurtzeko, euskal herritarrak -bai kaletarrak bai baserritarrak- beste kultura maila batera eroateko, gai sozialak eta politikoak oso ondo txertatua. Azken batean hori zen XX. mendean munduan zehar hasitako antzerki iraultza baten aldarria, bai idazketan bai antzezpenetan.

Hainbat jendek Arestiri buruz esandakoak bildu dituzu, batzuk aipatzearren jarraian doazenak:

“Aresti ez dela nornahirekin ezkontzekoa. Aresti, denaren gainez, kritikoa zen; eta kritikoa zen marxismo giroan ere”. (Juan San Martin)

“Ez da erraza Arestiren erretratua egitea, gehiegi mugitzen zen” (Luciano Rincon).

“Aresti komunistatzat zutela eskuindarrek eta ezkertiarrek, ordea, erreakzionariotzat”. (Vidal de Noclas).

Liburuaren hasieran Gabriel Arestiren lanaren eta jarreraren testuinguru politikoari jarri diozu fokua. Zertan oinarritu duzu antzerkia eta nazioaren arteko lotura, ardatz gisa?

Juaristi aipatu dut lehen, esan zuela Aresti literatura oso bat egiten saiatu zela; nik esango nuke ahalegindu zela euskal kulturgintza oso bat egiten. Arestik loturak zituen Oskorrirekin, garai hartako Bilbo inguruko antzeztaldeekin, bertsolaritzarekin... berak bazuen planteamendu oso bat kulturarentzat. Planteamendu horren oinarrian zer zegoen nazioaren aldetik? Bera oso kritikoa zen Eusko Alderdi Jeltzalearen inguruko ikuspegi abertzalearekin, berak esaten zuen bera ez zela euskaldun fededuna, kontrakoa baizik. Berak planteatzen zuen euskal kultura eta euskara zirela bere nazioa. Gaur egun hori esatea ematen du ez dela oso gauza handia, baina pentsatu behar dugu hori berak ze garaitan esan zuen, XX. mendearen hirugarren laurdenean. Berak oso argi ikusten zuen nazio euskalduna behar zela, euskal kulturaren inguruan eraikia, nik uste dut hori zela inportanteena. Arestik oso lotuta ikusten zituen hizkuntza, kultura eta herria, eta batez ere herri xehea, ez ezjakina izatea balio bat delako baizik eta herriak gorde izan duelako bere jakinduria klasikoa, eta gorde izan duelako antzerkia ere bai.

Bere oinarria izan ziren ikuspegi marxista-komunista bat abertzaletasunarekin lotua eta euskararen inguruan zituen kezkak, komunistek esaterako batere partekatzen ez zituztenak. Arazoak izan zituen alde guztietatik: arazoak zituen kulturgintza erdaraz egiten zutenekin, arazoak zituen komunistekin eurentzat abertzaleegia zelako, eta arazoak zituen abertzaleekin eurentzat komunistegia zelako.

Nik zera aldarrikatu nahi nuen lan honekin: Arestik dirudiena baino ikuspegi dramatiko berriagoa zuela garai hartarako, eta baita nazioa, euskara eta kulturaren inguruan ere. Ideia hori ekarri izan nahi dut antzerkia aitzakia erabilita, parte batean ez delako behar beste aztertu. Ondo ezagutzen dugu poesia, ze indarra zeukan, ze garaikide eta apurtzailea zen; nik esango nuke antzezlanetan ere gako horiek guztiak badirela, hitzaldietan eta bestelako idazkietan agertzen diren moduan.

Liburuaren amaieran Aresti ostekoak aztertzeko hainbat atal daude: “Atxagaren txanda”, eta “Aresti bera antzezkizun”. Aresti ostean zer botatzen duzu faltan haren teatrogintzarekiko: hura irakurtzea, ikertzea, testuinguruan jartzea, aldarrikatzea...?

Nik uste dut zor halako bat dugula bai Arestirekiko bai haren inguruan egon ziren beste batzuekiko, Natxo de Felipe eta Oskorri bezalako jendea. Hor beti egon izan da korronte bat ideologia komunista edo sozialista eta abertzaletasuna elkartu nahi izan zituena, eta marjinazioa jaso izan duena.

Teatrogintzaren aldetik nik faltan botatzen dut nazio antzerki egitura bat Euskal Herrian. Nire ustez bere antzerkia preziatzen ez duen herria ez du merezi herri izenik. Euskal Herrian ez balitz ahalegin xume asko egiten ari delako egoera gorabehera, zailtasunak gorabehera... iruditzen zait gure erantzule politikoek ez dutela ikuspegi kulturalik, eta antzerkia, dantza eta eszena arteen gainean oso ikuspegi itxia daukatela. Hori botatzen dut faltan, ez diogula herri moduan, batez ere erakunde ofizialen aldetik, antzerkiari merezi duen ospea eta erakundetzea ematen, eta horrek dakar klasikorik ez izatea. Klasiko horiek ahaztuta ditugu, ez dira antzezten eta ez dira ikertzen. Nik uste dut hor erronka handia daukagula. Ni esaten ari naizen hori Atxagak berak esan zuen garai hartan, antzerki nazionalaren aldarria egin zuenean, Aresti oraindik bizi zela. Hori berori esaten zuen Arestik ere bai hamar urte lehenago. Ematen du XXI. mendean euskal antzerkiko gauza batzuk normalizatu egin direla, baina beste batzuk orduan zeuden bezala jarraitzen dute.