«Niretzat behintzat, maite dugunontzat, literatura pasioa da, eta taberna edo territorio bat»

• Twitter
• Facebook

Goazen hasierara… nola eta zer hasi zinen idazten?

Idazten kolegioan hasi nintzen, salesianoetan.

Bilbon?

Bai, Deustun, egon nintzen interno, maestria industriala ikasten.

Kontatzen duzu hori Jainkorik bai ala ez? (Elkar, 2007; Joxe Arregirekin izaniko solasaldien fruitua) liburuan, ezta?

Zati batean behintzat bai. Hor tarteka idazten hasi nintzen. Baneukan lagun bat, Jose Luis Izurieta, eta hark makinaz pasatzen zizkidan gauzak. Gero 17-18 urterekin hasi ginen Bermeon Juventud Antoniana frantziskotarren lokalean egoten; hura zen Bermeoko gaztetxea, fraideek ez baitzuten indarrik hura kontrolatzeko. Bazeukaten lokala, bere tabernatxoarekin eta abar, eta aldizkaria egiten zuten: Correo Antoniano edo horrelako zerbait. Hasi nintzen ba horretarako idazten, eta sinatzeko orduan Edorta pentsatu nuen, ordezkoa etorri zelako behin eskolara, maisuaren alaba, eta hark esan zidan, nire izena Eduardo zela entzutean, Edorta nintzela euskaraz. Horrelaxe hasi nintzen idazten gaztelaniaz. Euskarazko prozesua beste bat izan zen, ze soldadutza baino lehenago etorri zitzaidan euskara hobetzeko grina edo ahaztuta edo erdi-ahaztuta nuen hori birgogoratzeko liburuak begiratzea. Jon Kortazar mundakarrarekin egoten nintzen eta Jonek liburu inportanteak pasa zizkidan: Arestiren Harri eta herri eta orain mahai gainean dudan liburua, beste arrazoi batengatik, Peru Abarka. Berak Mikel Zarateren bidez ezagutzen zuen euskal literatura, bera Derioko seminarioan baitzegoen eta hura izan zen aurkikuntza niretzat. Soldadutzara joan nintzenean euskarazko liburu batzuk eraman nituen, besteak beste sortu berria zen Arantzazuko argitaletxeak zuen Euskarazko gramatikaren antologia, liburu mardula eta guztiz lagungarria izan zitzaidana. Gero jardun politikoan sartu nintzenean soldaduskaren ostean eta ezkondu ostean, aldizkari politikoetan euskaraz idatzi behar nuela erabaki nuen.

Ordurako HASIn zeuden?

Bai, HASIko Ertzale aldizkari historikoko artikulu batzuk neureak dira. Jakina, ez daude sinatuta. Eta gainera kointzidentzia izan zen ze ni Bilbon euskaltegian bainengoen irakasle, nik apur bat aurreratua nuen nire ikaste-prozesu propioa eta klaseak ematen hasi nintzen irakasle-falta zegoelako AEKn, hor sartu nintzen. Ikaste-prozesu azkarra izan zen, dena irakurtzen nuen: Verdes liburu-dendan zegoen ia guztia erosi nuen.

Badut senide bat espetxean egon zena urte horietan eta berak dio garai batean ziur zegoela euskaraz zegoen dena edo ia dena irakurria zuela.

Baita nik ere.

Gero ezin izan zuen jarraitu, jakina.

Joder, soziologian ere zerbait argitaratzen bazen irakurtzen genuen. Dena. Poesia idaztea beste prozesu bat izan zen, hori jada Somorrostron AEK-ko irakasle nengoela pasatu nintzen gai politikoetatik poesiara.

Hor jaio zen Omar?

Ez, gero etorri zen. Liburua idatzita neukala. Liburu hura, nire lehenengoa, Mikel Antzak zuzendu zuen.

Horrekin lotuta Mikel Antzak Atzerrin (Susa, 2012) kontatzen duen Oreretako afari horretan zu ere bazeundela aditua dut, Mikel bera hortaz oroitu ez arren (28. orrialdetik aurrera kontatzen du). Sarriren iheserako ezinbesteko zituen kotxe gidari-praktikak egiteko baliatu zuen Antzak bidaia. Oso pasarte polita da, biziki ondo kontatzen du eszena, edonork buruan irudikatzeko modukoa. Pasarte hori eta ondoren eragingo zuen gertaerak euskal literaturako mugarri izan ziren. Zer oroitzen duzu ordutik? Bat egiten duzu Antzak Susako hastapenei buruz dioenarekin? (Hala dio: «Esan daiteke, Simca 1200 laranja metalizatuan goazen bostok gorenean gaudela, erpinean, euskal munduan ezagunak gara. Harrotasun puntu bat ere badugu, jabetzen baikara guk sustatzen dugula garaiko ekoizpenaren parte handi eta eraginkorrena, gure iritzi apalean harrotasunez esanda, noski, eta besteei, trantsizio politikoaren sirena kantuekin mozkortuta, damutu eta instituzioen abaroan poltsikoak eta gerrialdeak loditzen direni, egurra banatzen diegu, haiek guri, umemoko zaildu gabetzat gauzkatenoi, banatzen diguten neurri bertsuan»).

Bai, hala da, jabetu naiz bera ez dela oroitzen. Behin bakarrik egon gara itzuli denetik.

Nik atzo galdetu nion honi buruz, Aretxabaletako irakurle taldea daroa berak, eta oroitzen da zutaz Bilbon, Arriagan errezitaldi bat egin zenuela, gaupasaz joan zela...

Ba ni egon nintzen afarian. Beharbada berak dioen autoan ez, han geratu bainintzen lo egiten, badakit zein etxetan eta norena zen etxea. Guzti hori gogoan daukat. Gero etorri ziren Sarri eta Pikabearen iheseko Eginen titularra, Imanol Lartzabal errugabea hartu zuten eta honek ez zekien ezer, gero astebetez eduki zuten atxilotuta Josu Landa. Harrigarria zen ze nire liburua zuzendu zuenean Mikelek donostiar estilo aristokratiko hori zuen, oso Jean Paul Sartre zen hura baino altuagoa izan arren; clochard itxura batean jantzita zegoela gogoan dut eskularru apurtuekin... Geratu ginen liburuaren kontuak egiteko Bulebarrean, jendea hango garagardotegian egoten zen, eta animatu ninduen idaztera, historia bitxia da, baina akuilua Sasoi Ilunak taldeko Txuma Murugarren izan zen. Txuma eta biok ginen AEK-ko irakasle Meatzaldean, bata Gallartan bestea Somorrostron. Berak esan zidan «Susa izeneko argitaletxe bat sortu da eta horra joan behar dugu». Berak ere idatzi egiten zuen eta kantatu. Hala ere inoiz ez ginen joaten. Bilduma egina nuenean nire lankide bati, Fernando Montenegrori, eskatu nion autoa, Ford Fiesta, eta han aurkitu nituen Josu eta zera. Josuren galdera, “beti maite izan dut Josu”, gogoan dut: “hik idazten segitzeko asmoa daukak?”. Niretzat izan zen munduko galderarik arraroena. Noski. Galdera martzianoa egin zitzaidan. Mikelek liburua hartu zuen, hau kendu, bestea utzi, aldatu...

Igartzen zenuen Mikelek Atzerrin aipatzen duen elektrizitate hori?

Bai, ikusten zen, han zegoen fedea nik ezin nuen sinestu. Ezagutu izan bazenu Susako jendea gero Argian sartu zena, gero Joxemi Zumalabe eta mundu hori, pentsa zenezakeen jende hori burutik zegoela. Garai horietan uste zen dena zela posible, beharbada. Zorionez sinestu zen hori. Gainera borrokalariak ziren edo ginen literaturaren arloan, ze gai ziren Atxagari elkarrizketa egitera joan, argitaratu eta gero kritikatzeko. Ibon Sarasolari buruz zer edo zer esateko, edo beste bati buruz... Subjektu literario-politikoa zen, oso sendoa zentzu horretan: «gu hemen gaude» esateko modu sendo eta erabakitsua zen eta nik Josu ikusten dut hor, beti beste batzuekin batera. Ni liluratuta geratu nintzen, utopikoa zen erabat. Baziren, nik irakurrita neuzkan orduan Oh Euzkadi eta Pott aldizkariak, Atxaga ezagutu nuen Bilbon... Atxagak ere bazeukan halako sen profetiko bat. Atxagak karisma handia zuen, bazeukan Bilbon Pott bandaren bueltan sekulako indar magnetikoa. Ni berarekin egonda nago poteatzen, bere autoan txakurrarekin, txakurra zeukanean.

Obabakoaki eginiko kritika bakarrenetakoa, hemerotekan gaizki begiratu ez badut, zurea da, Eginekoa. Hau da, zure literatura-ibilbide luze horretan kritikaria ere izandakoa zara. Eta ez zinen kokiltzen...

Hau gainera ereduzkoa da ze Euskadi Irratitik deitu zidaten esateko Obabakoak liburuaren kontra agertu zen bakarrenetakoa nintzela. Ni ez nintzen liburuaren kontra agertu, bakar-bakarrik nik Eginerako idazten nuen militantziagatik eta horri buruz hitz egiteko eskatu zidaten. Nik hartu nuen liburua, Atxagak idatzitako dena irakurria neukan, eta esan nuen hau, hau eta hau argitaratua dago, ezagutzen nuen, eta hau, hau eta hau berria da. Berak jakin izan du egitura bat egiten, narrazio berrien bidez dena lotzen. Beste batzuek beharbada ez zuten Atxaga ezagutzen ordura arte, ez zeukaten irakurrita Kutxaren saria irabazi zuen Camilo Lizardirena, ipuin zoragarria eta euskara zoragarria duena. Baita Ziutateaz ere, lehenago irakurria nuena. Eta idatzi egin nuen, ez ginen kokiltzen! Orduko giroan ez ginen atzera botatzen.

Eta orain bai? Orain kokiltzen gara?

Ni kokildu egingo nintzateke ikusitakoak ikusita. Esker txarrekoa da. 1979 eta 1982 urte bitartean astero egoten nintzen Atxagarekin Bilboko Verdes liburu-denan, orduan euskaltegian lan egiten bainuen, eta berak esan zidan «idazleak ez du kritikarik idatzi behar, ez du beste idazleei buruz idatzi behar». «Uda osoan egon naiz etxetik atera gabe hau egiten» esan zidan Obabakoak idazten zuen bitartean. Miragarria zen, idazle profesionala izan nahi zuen. Hortik bizi nahi zuen nik ezagutu lehena bera izan zen, eta horrexek zabaldu zion bidea. Hori esatean pentsa zitekeen «hau burutik dago». Baina Atxagak indar hori zeukan, eta argi zeukan: idazlea izan nahi zuen. Horrek zabaldu zion bidea. Askoz ere beranduago Susan bertan, aldizkarian, liburuen kritikak edo aipamenak egin behar genituela erabaki genuen edo erabaki zuten, indar handiagoa zeukatenek, eraginkortasunagatik karismatikoago zirenek. Kartzelako liburutegia egin genuen Susa aldizkarian eta Eginen ere halakoak egiteko eskaini ostean hasi nintzen. Argian ere egiten ziren... Falta zen hori eta hasi ginen. Liburu-kritika egiten baduzu aitortu behar da diru bat ematen dizutela eta hor arrisku-bide bat dago, bizimodu bat ateratzea hortik eta hemendik literatura-sistemaren barruan. Horregatik tarteka utzi eta hartu dut, azkenekoz Deiarekin hartu nuen egoera txar batean. Ospitalean egon nintzen eta ia hil egin nintzen, handik irten nintzenean ontzia nuen eta pentsatu behar nuen ontziarekin zer egin, ez zebilen ondo udako bizimodua baitzen, eta orduan lagun batek eskaini zidan Deian idazteko aukera. Behintzat zerbait atera ahal izateko.

Ea, Ostadarrak lurra ukitzen duen lekua idazten ari zinen aldi berean zeunden Deian kritikari?

Ez du oso ondo gogoan. Bestetik, egunkarietan kultura eta halako kontuak ezkerrari uzten zaizkio eta zuzendaritza ez da horretan sartzen, ez bada zerbaitetan kritikoegia izan dela eta nabarmenegi geratu dela. Hori ikusiko duzu El Paisen, Italiako Repubblican... Gure patioa daukagu olgetarako, literaturarako, arte plastikoetarako... Kritikoak gara, ezkerreko obrak eta hau edo bestea aipatzen ditugu, baina zuzendaritzari bost. Gero gogoeta hau eginez, ze egunkaritan ari nintzen, utzi egin nion idazteari eta gonbidatu ninduenak ere, ez dena nire ildo politikokoa baina bai pertsona oso zintzoa, utzi egin zion.

Zuri eskaintza hori egiteko bezain zintzoa bai.

Gauden taberna honetan bertan egin zidan eskaintza.

Denetik idatzi duzu. Saiakera, ipuina, poesia, kronika, nobelak... Batzuk prestakuntza sakona eskatu behar izan dizute historikoak direlako, hizkera ere garaira egokitu beharra dago... Nola prestatzen da bat horretarako?

Baleen berbaroa (Txalaparta, 1997) liburuaren adibidea jarriko dizut. Idaztea eta artelanak plusbaliaren ondorioa dira. Norberak diru bat egiten du lan batean eta gero denbora erosten du. Denbora hori inbertitu egiten du txipiroitan hemen, zein idazten nire kasuan. Eta nik baneukan kasu honetan diru bat eginda eta hartu nuen lehendik hasita neukan kontu bat. Horrek esan nahi zuen denbora neukala astiro irakurtzeko irakurri behar nituen bi-hiru liburu, baleei buruzko gauza batzuk eta kofradiei buruzko beste gauza historiko batzuk. Behin irakurrita idatzi nuen astiro-astiro-astiro, egunero errepasatzen nituen hitz guztiak Ibon Sarasolaren Hautalanetarako Euskal Hiztegian. Izan ere nire buruari langa bat edo oztopo bat ipini nion: erabilitako hitz guztiak izan beharko zirela Axularren Gero baino lehenagokoak. Hori da ikerketa lana egin behar dena hiztegiarekin, liburuekin... eta horretarako denbora behar da. Zelan erosten den denbora? Beste lan batzuk eginaz.

Baina denbora erostea kontu bat da eta beste bat norbere buruari langa hori ezartzea, denok ez dugu edo ez dute anbizio hori.

Eta kuriosoa da ze kritikak oso modu diferentean hartu zuen ahalegin hori. Bixente Serrano Izkok trilogia horretako beste obra bati, Azeria eta lehoiari (Txalaparta 2007) hitz ederrak eskaini zizkion Berrian hemen, baina beste kritikari batek Garan «erretolika zahar gurakotzat» jo zuen zure ahalegin linguistikoa (Iñigo Roquek, hemen). Lan bat, bi begirada guztiz ezberdinekin begiratzea zer den...

Bai, hor irakurle bi daude. Euskaraz balego beste hizkuntzetan adinako lan idatzirik beste hizkuntzen mailakoa zatekeen euskara, eta baldin eta balego beste hizkuntzatan dagoen beste irakurle besterik litzateke euskal literatura. Esan nahi dut nobela historikoan, itsasokoan, halakoen zaleak direnak ingelesez mordoa dira. Esate baterako O’Brienen liburuek badute euren Companion-a. Badakizu zer den hori?

Ez ba.

Hiztegi berezi bat, liburu berezi bat, non nobelak irakurtzen dituzun aldi berean korapilo baten izena ez badakizu hor datorkizun. Soka baten izena ez dakizu? Hor daukazu. Ezpatak? Berdin, hiztegi moduko bat da. Horrek esan nahi du irakurle multzo bat dagoela horretarako eta multzo horretakoa ez dena ez da sartuko horretan. Abentura zalea denak hartuko du Azeria eta lehoia eta ez denak ez du hartuko. Lehengora gatoz, euskaldunok dena eta denetarikoa irakurtzen dugu. Bestalde, arrazoi du erretolika zaharraren kontuaz, esan dizudan moduan nire asmoa XVI. mendeko neolengua bat sortzea izan zen, nahita. Nahi izan nuen hizkuntza hori sortu!

Ez zen istripua izan.

Ez zen istripua izan, ez. Eta gainera niretzat helburua zen ez idaztea Axularrek legez. Nire buruari beti planteatu izan diot euskal sintaxiak erlatiboarekin daukan arazoa. Izan ere, euskararen etsai nagusia erlatiboa da, Amuriza maisuarekin bat nator. Horregatik galtzen gara, erlatiboarekin erabiltzen diren soluzioak nituen buruan. Gero, sakonean, konturatu nintzen XVI. mendeko hizkuntzan beharbada bizkaiera eta lapurtera ez zirela horren urrun, gaur egun hizkuntzalariek aho batez esaten dutena. Eta orduan neolengua hori sortu behar nuen sinesgarritasun bat emateko eta horra joateko. Diskurtsiboegia ez izatea eta guzti hori... [Trilogiako] nire pertsonaia nagusia, Sebastian, idazlea da eta zein da misterioa? Itsasoan ibiltzen ziren gehienek, eta nik hau ezagutu dut hemen, idatzi egiten zuten eta idatzi egiten dute. Bat ezagutu nuen, Andoni, orain gutxi hil den laguna; itsasoan zebilenean idatzi eta idatzi egiten zuen. Jubilatu zen, utzi zion idazteari. Posible da Sebastian idazten imajinatzea? Bigarren liburuan maisua dauka. Posible ikusi behar dut nik hori eta asmatu behar dut haren hizkera, hizkuntza edo idiolektoa. Horrek zera eskatzen du, sekulako lana; trilogia horretan urteak eman nituen, luzamendutan beti, izan ere badakizu zenbat liburu pilatu ditudan Armada invencible eta halako gaiei buruz?

Emaitza aparta da, eta pena da genero hori, itsasoarena, ez dela jorratu euskaldunontzat kualitatiboki eta kuantitatiboki itsasoak edukitako garrantzia beste. Zuk hitzaldi eta testu ederrak dituzu gaiari buruz...

Gaztelaniaz ezta ere, gero konturatu nintzen. Ze gai polita den itsasoaz idazte hori. Hor daukagu Stevenson, Altxor uhartea, ze polita den... Long John Silver,horrekin gazte guztiak maitemintzen dira. Ez daukagu. Melville, balearen epopeia horrekin eta Joseph Conrad kolonialismoa landuz. Kolonialismoa eduki dugu, eta Etxeitaren kasuan hirurak agertzen dira bere nobeletan, Josetxon adibidez, baina Etxeitari kolonialismoak bost.

Etxeita?

Bai, Jose Manuel Etxeita hemengoa, Mundakakoa, Josetxo itsasoko nobela idatzi zuena. Baina berak paso egiten du Conraden zera horretaz eta kolonialista izan zen Filipinetan ibili baitzen ugazaba, itsasoko enpresak eduki zituen... Begira, ez dut esango esklabismoa praktikatu zuela ze ordurako ez zegoen, baina bera hondoratu zenean bere ontziko tripulazio guztia indioak ziren, hala esaten baitzien filipinoei. Beraz, itsaso horiek ez daude. Gero badago euskal literatura klasikoan itsasoko gertaera bat oso inportantea, hondoraketa. Hau landu du Txomin Agirrek, landu du Ondarroako Zubikaraik, landu du Eusebio Urkiagak... Gero badauzkagu Ternuako bertsoak, Urkizuk bildu dituenak, itsasoko beste literaturarik ez dugu apenas eduki.Harrigarria da baina ez dugu egin ez itsaso batekoa, ez bestekoa. Bakarrik hondoraketarena dugu, Etxeitak berak ere idatzi zuena.

Paradoxikoa da Benito Lertxundik landu duela kantuz epopeia, Jon Maiaren letra dela uste dut, miragarria da letra hori, ze indar eman zion Oriotik eta lekutan dago gaur egun Orio daukan urbanismoarekin... Ze sinestuta, ze indar eta konbentzimenduz abesten zuen kantu hori, niri negarra eragiten zidan, horrexegatik ez dut gehiago entzuten, Itsasoari begira. Baina... horrelakoak kenduta? Badira batzuk: Koldo Izagirre, Patxi Iturregi, Anjel Lertxundi, Kirmen Uribe eta, nor gehiago? Joseba Sarrionandia, bai. Eta Miren Agur Meabe eta Leire Bilbao, poesian, itsasokoak dira. Barka bezate hemen aipatzea ahaztu ditudanak.

Jose Angel Irigirari entzun nion behin izatekotan euskaldunon epopeia itsasoa dela eta bada hori defendatzen duenik, baina gero inor gutxik jartzen du praktikan.

Esan dizut lehen, itsasoa muga infinitua da, infinitura luzatzen da, eta epopeiarako lekua da. Orduan irudimenaren indarraz, edozein gizakik behar du irudimenaz, mundua zabalago egiten dugu. Printzipio horretatik interpretatu dezaket zure herrikoen eta beste euskaldunon alpinismoa, eremuz hain urriak garen herrietan irudimena proiektatu behar dugu geruzatan edo beste dimentsio batzuetan. Hemen dimentsio bat dugu gure irudimenerako, itsasoa. Ez digu eskatzen mendia, basoa, ibaia... izatea.

XX. mendeko abertzaletasunak sortu zituen konbentzio batzuk, mendigoizalea eta abar... Indar handiena argi dago non jarri zen.

Eta horretan itsasoa ez dago, bakar-bakarrik dago Lauaxetaren poema horretan, Itxasora. Batxi bera bizi izan balitz behintzat, edo Mundakako Otxolua, Bixer donienera izeneko narrazioa idatzi zuena. Baina gerrak dena eten zuen, Lauaxetaren liburuari izena eman zioten bide berri oro. Esate baterako Nabarran idatzi nituen hiru erreportaje gerrari buruz eta horietan nioenez gerraurrean baziren hamar edo hamabost emakume euskaraz idazten, gerra ostean desagertu egin ziren, besteak beste euskaraz zen oro desagertu zelako. Hori ez da askotan aipatzen.

Itsasoa hori da, gazteentzat eta umeentzat fantasia, posibilitate infinituen lekua da.Imajinario bat, herriari fantasia emateko. Begira, Iparraldeko herriek asmatu dute; bikingoekin etengabe ari dira iragana asmatzen eta etekina ateratzen.

Klixe hori, baserri-herria, arrantzalea... Caro Barojak kontrakoa dio, Euskal Herria itsasoko merkataritzaren menpe egon da mendeetan.

Joseba Gabilondok aipatzen duen hipotesi atlantiarra ere hor dago.

Bai egon naiz berarekin eta nik ere planteatzen dut.

Azpiazu historialari oñatiarrak adibidez dio Arrasateko industria historikoa itsasoko esportaziora bideratua egon dela beti.

Bai, pasioz irakurri nituen Azpiazuren aurreneko obrak, batik bat berrikuntza ziren aldetik. Gero ez dut astirik eduki jarraitzeko...

Berak aspaldiko hitzaldi batean zioen XVI. mendeko arrasatear arketipikoa sei hilabetez olako langile zela piken kakoak egiten eta beste sei hilabetez makilak landu eta pilatzen zituela gurdiz Altzolara jaitsi eta handik itsasoratzeko. Tenporeroak ziren haien ofiziotan.

Jakina, burdinolek euria behar baitzuten funtzionatzeko.

Izan dena izan da, eta literatura hor geratu da. Erromantizismoa geratu da, iraganarekiko min moduko bat, esan dezagun nostalgiarekin lotzen dena, baina bada baita ere abentura zaletasuna. Azpiazurena kasu. Zentzu zabalean, bere liburuetan aipatzen ditu Ternuara joaten ziren baleontziak datu historikoekin baina dokumentazio lana izanda beti du indar magiko hori: a ze gertaerak, a ze lekua...

Pandemiei buruz ere idatzi du Azpiazuk eta zuk baduzu ere gaia landua Sukar ustelaren urtea obran.

Horregatik niretzat pandemia honetan, Sukar ustelaren urtea (Txalaparta, 2004) berriro gogora ekartzea, harrigarria izan da. Nobelan planteatzen da mediku bat badela jakintsua, ezkutuan den Mihurubi, eta horrek badaki Lisboan dagoen hori zeri zor zaion. Higienea eta pilaketak, lotuak dira biak... Eta ostera, ontzian beste batzuk uste dute patuaren eragina dela, Aidekoren edo Jainkoen Zigorra, edo norbaitek zerbait gaizki egin duela. Hori beti uste izan da; Master & Commander liburuan ere agertzen da. Zorionez nik hura argitaratu baino lehenago idatzi nuen nirea.

Zergatik diozu zorionez?

Gauza bera gertatzen da nire nobelan. Batek balbea dauka, balbea esaten zitzaion zorte txarrari. Balbea kutsagarria ei zen eta zoritxarra ekartzen ei zuen balbedunak.

Hori nobelan ez ezik filmean ere aipatzen dute. Bide batez, ze ederra den.

Eta ondo egina. Hasierako eszena, agertzen dena gizon hori makurtuta oiloarekin, hori oso erreala da. Ontzietan zutik ibiltzea Piratas del Cariben legez ezinezkoa da kubiertan ez bada.

Nireak hor egin zuen horretaz.

Bai, zuretzat, Eneko, madarikazioa zatekeen. Beti okertuta, azkenean konkortuta eta jendeak barre egingo lizuke. Txikitxoa aldiz ibiliko zen txiri-txiri zirina legez. Sukar ustelaren urtea idatzi nuenean etxean neuzkan itsasontziaren barruko egitura batzuk ordenagailu aurrean ipinita, beti ere gogoan izateko zer den ontzi barrua. Kostatu egin zitzaidan eskema hori lortzea, liburu bitxi batetik atera nuen. Baita itsasoko mapak ere, kartak. Ezin duzu ahaztu ze unibertsoren barruan mugitzen zaren.

Pentsa, gero, Azeria eta lehoia idaztean beste aurkikuntza pare bat egin nituen. Bat izan zen kanposantua behar nuela eta zoratu egin nintzen XVI. mendean hitza ez zelako existitzen, ezta ingelesez ere. Cemetery berriagoa da, jendea elizan lurperatu egiten zen.

Hori da adibidez Aezkoan teila faltan teilatu berba existitu ez izatea, etxegaina esaten zitzaion oholezkoa zen horri.

Holaxe gertatu zitzaidan ikerkuntzan. Egon nintzen Weymouthen, nobelako kartzela dagoen inguruan, eta badakizu zer gertatu zitzaidan? Ostatua hartu nuen Portlanden, irlan, han zegoen ostatu bakarrean, eta goizean goiz jaiki eta lainoa. Hasi nintzen leku galdu hartan zerbaiten, edozeren bila, eta zeren kontra jo nuen laino artean? Horma erraldoi baten kontra. Zer zen? Kartzela, goi segurtasun kartzela zegoen orduan ere Portlanden, orduko garaian lez. Orduko garaian ez zen behar hormatzarrik. Baina pentsatu nuen... jo, horrenbeste urte igarota horrelako leku bat zertarako da egokia? Presondegi izateko. Izan zen kriston aurkikuntza.

Egin nuen beste bat, Draken biografiarik Espainian ez da inoiz argitaratu. Esaten zen Drakek eraso egin ziola Izarori, baina gertaera horri egozten dioten urterako Drake hila zegoen. Hori datu hori nik neuk lortu nuen Draken biografia bat erosi nuelako Ingalaterran liburu merkeen artean libera bat ordainduta. Zer esaten zidan jendeak ontzian hori esaten nuenean? Haren armada izango zela, baina XVI. mendean ez zegoen armadarik orain uste dugun moduan! Ze putada ez zelako Drake izan. Gero beste biografia bat irakurri nuen eta beste tabu bat: Draken aitari gaixorik zela titikoa ematen zion erditu berria zen emakume batek hil arte. Orduan, orduko garaian, ohikoa zen gaixoei, gizon helduei, emakumeek titia ematea. Hala hasten da Azeria eta lehoia, pertsonaiak zerbait sentitzen du, sekulako plazera dena erretura eta minaren artean, eta zer da? Emakume titia ari zaio ematen. Ibili nintzen Ingalaterrako artxiboetan horri buruzko informazioa bilatzen baina ez dago, zaintzaren historian tabua da.

Ikerketak eta ikerkuntzak enpirikoak dira.

Zer zabiltza orain irakurtzen Peru Abarkaz harago?

Peru Abarka irakurtzen nabil lan bat egiteko eta oraingo erakusketarekin zerikusia daukan edozer baita ere. Irakurri dut, nire buruari zor niolako, Bolañoren Los detectives salvajes (Anagrama, 2006).

Gustatu zaizu?

Bai, baina ostia, gorabehera askorekin. Hori Julio Cortazarren nolabaiteko kopia da, oso cortazarianoa da. Momentu inkreibleak dauzka, oso onak. Baina hainbesteko luzera horrekin, hori da beste kontu bat...

Sonora basamortu oniriko horrekin...

Batzuetan gogora ekartzen du Breaking Bad edo holako modako serieren bat. Asmoa hartu dut Foster Wallaceren La broma infinita irakurtzekoa. Orain urteak musikarekin egiten dudana da norekin hitz egiten dudan eta zer aipatzen didan hori hartzen dut ahal dela, ez ibiltzeko bilaketa infinituetan. Ze bizitzeko daukagun denbora... Eta orain alabaren zirriborroa ere ari naiz irakurtzen.

Hori ere egiten du aita batek?

Oso gutxitan. Hau da irakurtzen dudan alabaren lehen zirriborroa, berak eskatuta. Hiru lau pertsonari eskatu die eta ni tartean nago. Saiakera da, literatura sartzen da eta berak uste du nik literaturaren historiaz berak baino gehiago dakidala, horregatik. Baina normalean ez dugu elkarrena irakurtzen.

Ohitura sanoa iruditzen zait.

Bai, sanoa da.

Geratu zait kontu bat galdetzeko, Omar Nabarrorekin lotua, galdetu nahi nizukeelako Deabruaren Eskolak argitaratutako aipu eder bati buruz, poeta ofizioaren arriskuei buruzkoa: «Poesia egitea da emozio bat hartu, azalera ekarri eta era kontrolatuan idatzi, euspena galdu barik. Hori peligrosoa da, buzoak egiten duena bezalakoa: hondoratu baina zorabioa datorren muga horretara ailegatu barik; gero deskonpresioa egin behar da, presio maila diferenteak dagozelako. Poesia sentimenduz egiten bada, jaiste hori da, eta deskonpresioa behar da. Nire kasuan behintzat peligrosoa da». Edukiko dugu aukera poema berriak irakurtzeko? Murgilduko zara beste behin ur sakon horietan?

Batzuetan pentsatzen baietz pentsatzen dut; paseatzen nabilenean eta, poemak etortzen zaizkit burura. Eten barik.

Ez duzu galdu hori?

Ez, agertu egiten zait. Ez dudana egin da jezarri horretarako. Ez daukat gogo handirik. Hor esan nuena egia da, emozio batek hartzen bazaitu, esan dagigun norbait hilda eta negarrez hasten bazara, negarrak amaitu arte, -eta batek daki noiz amaituko diren-, hortxe zaude harrapatuta. Poesiarako ideia bat daukazunean poema batean sartuta egon zintezke sartuta hor orduetan, orduetan eta orduetan, edo jendearekin egon eta burua joan. Nik halako egoerak bizi izan nituen eta ez nuen gura berriro arrisku emozional horretan sartzea eta segitzea. Beste testuek ere badaukate arrisku hori, baina errazagoa da sartzea eta irtetea.

Agian arrazionalagoa da.

Bai, arrazionalagoa da. Beti da emozionala niretzat testu bat, hala ere arrazionalagoa da. Baina poesiak arrisku hori du. Beste alde batetik hitzak psikotropikoak dira, droga. Topatzen baduzu berba bat kolokatu egiten zaituena, hori da nerabeak pop kantuekin lez, ikusten dituzu zoratuta hiru berbarekin... Zer gertatu da? Hiru hitzekin, izan regetoi, izan pop, euskaraz izan nahiz gaztelaniaz edo ingelesez, zoratzen hasten dira zibak lez edo behin ezagutu nuen Nafarroako gau osoko dantza hura bezala... Flipatuta geratu nintzen, orduetan eta orduetan musika berberaz! Zirimola hori ere labirintoa da, denbora ezabatze bat. Horren barruan sartzen bazara halako batean esnatu edo idatzi-ehizatu behar duzu.

Fiesta liburuko txupinazoa ez ote den antzeko zerbait...

Mundua geratzen da! Horrek lotura dauka Calendaseko danborren kontuarekin, kanpaiak... Ezagutu nituen Lakuntzan, kanpai hotsekin bi ordu edo hiru orduren barrenean mundu guztia dago beste mundu batean. Egunerokotasuna ezabatu egin da. Beste denbora leku batean sartzen dira.

Gure baserri auzoan badago kanpai eskola...

Ez nuen ezagutzen! Nik Lakuntzan ezagutu nuen hangoa, AEKn egon nintzenean, Egutegi Esperimentala idatzi nuen sasoian... Inpresionantea izan zen niretzat Lakuntza ezagutzea, ze badugu euskaldunok, euskaraz hitz egiten dugunok, eta baita baskoek ere gure herriaren ezagutzaren premia. Badugu Euskal Herriaren historia bat, ideia edo irudi bat, baina non egon gara eta norekin hitz dugu? Gogoan daukat, gure ikasleak, denak bilbotarrak eta euskaldun berriak ziren, eta hara non pasatzen den gizon nagusi bat eta, izango zen orain ni naizen adinekoa baina orduan nagusia, eta hasi da marmarrean “ze euskara da hori!, hori ez da euskara!” gu hizketan entzutean. Badakizu non bizi izan dudan hori berriro? Literaturaren trenean, ez dakit zenbat idazle Europa guztikoak erdipurdiko ingeles batean egiten... Nik esaten nuen in a very good bad english hitz egiten genuela, eta Evaristo, orain Londonen eta modan dagoen poeta emakume beltza, protestan hasi zen: “Hondatu egin behar didazue ingelesa! Isildu zaitezte denok!”. Klaro, bera poeta zen eta trenekook ari ginen laurdenpurdiko ingelesaz...

Nire kuadrilako batek kontatzen du, garai batean kooperatiba batean lanean makinak muntatzen aritu zen Suitza aldean eta nola behin han inguruan lanean ari ziren langile atzerritarrek afaria egin zuten. Afaria hasia zela, denak elkarrekin hitz egiten eta giro onean zeudela, ingeles batek galdetu zuen ea ze hizkuntzatan ari ziren. Eta hauek erantzun, “ze hizkuntzatan ariko gara ba? Ingelesez!”. Txistea dirudi baina berak hala kontatzen du eta nik sinisten diot. Badu latinarekin gerta zitekeenaren oihartzun bat, pentsa Erromatar Inperioko bazter guztietako gizon-emakumeek latinez hitz egiten batak bestearekin...

Hori da! Nire ustez, Eneko, hau literaturarako proiekzio oso inportantea da. Ze hemen daukagu. Atxagak ere planteatu zuen ipuin batean, zelan jakin zer bizi izan zen duela bi mila urte? Eta hor daukazu, adibide horretan, izan daitekeenik eta hurbilena da.

Inperio baten hizkuntza nola zatitzen den. Duela gutxi ere, Ya no estoy aquí pelikula ikustean cúmbia rebajada mugimenduari buruzkoa, azpitituluak jarri behar izan nizkion... Hamarkada batzuetan, akaso, kosta egingo zaie gaztelania hiztunei haien artean ulertzea.

Testu horiek irakurri beharko dira egun Cantar del mío Cid irakurtzen den moduan, oin-ohar infinituekin.

Orain bai, azken kontu bat. Literatura taberna balitz izan zara tabernari, bezero, erratza pasa duzu, dj moduan musika jarri... Kritikari, idazle, editore Txalapartan...

Hori da, Juan Martin Elexpururen erreleboa hartu zenuen. Zer da editore lana eta nola ikusten duzu gaur egun edizioaren mundua?

Lehenengoa, niretzat behintzat, maite dugunontzat, literatura pasioa da eta taberna edo territorio bat. Anekdota bat kontatuko dizut, behin, Joe Cocker Bilbora jotzera etorri zen eta bere buruari debekatuta zion edatea. Eta orduan diru barik irten zen kalera, ailegatu zen Alde Zaharrera, Barrenkaleko Katuzarra tabernara, ni hango parrokianoa nintzen amumak esaten zuen moduan, eta han hasi zen Joe Cocker trago truke basoak barrara eramaten. Giroan egon nahi duzu, eta ni literaturan egotearren basoak eraman behar badira, barrara hor noa. Denean egon nahi duzu eta ekosistema bat egon da gainera, baina hondatu egin da. Hitzaldiak, literatur saioak eta besteak, literatura tailerrak... ibili nahi duzu upelen inguruan batzuetan edateko, beste batzuetan upelgintzan... Denean. Susatik Argiara pasatu ginenean, han artikuluak idatzi, besteak inprentari buruz zekien... Gauza errenazentista bat zen. Ofizioari buruzko edozer, Caravaggio handia lez. Pintxe, morroi, laguntzaile, pintore nagusi, ohaide, borreroaren lagun... nahi duzuna baina literatura. Hori inportantea zen. Editore lana nire esperientzian datorrenari bidea ematea da. Saiatu naiz eta pozik nago adibidez Rafa Ugalderen Relax liburua (Txalaparta, 2007) atera izanaz. Liburua argitaratu nuen, bazetorren zerbaiteri zuzenketak edo hobekuntzak edo idazleri aholkuak emanaz, hori da nire ustez editore lana.

Erditzen laguntzea.

Erditzen laguntzea. Eta gero dialektika bat, beste kasu batzuetan lortu ez dudana, idazleak sinestea editoreak enpatia horretan lan egin nahi duela. Hori ia idazlearen kontua da, ikustea, eta ez da beti erraza, editorea ez dagoela artaziak sartzeko. Editorea zer da? Taberna horretako jabea, disko jartzailea nahi duena ona, lekua garbi, besteak beste... Eta oso atsegina izan da. Laguntzearren, esperientzia onak izan ditut. Esate baterako hau, Baztangoa, espetxean egon zena... Ernesto Pratekin egotea plazera izan zen, Rafa Ugalderekin egotea... Beste batzuekin lan egin dut, beti ondo. Julen Kaltzadaren oroitzapen liburua adibidez berak jakin barik familiarekin lan eginaz. Baita Zelaietarekin Zamorako apaiz-kartzelako liburuan. Dialektika batzuk sortzen dira, ze niretzat Anjel Zelaieta etikoki nire gainetik dago eta adibide ona da, baina bestalde ikusten dut modernitate honetan ez dela ondo moldatzen eta bion artean egin behar dugu liburua. Sortu behar da bion arteko errespetuzko hartu-emana eta ez da erraza, ze nire ikuspuntutik egileak beti merezi du nik neuk baino errespetu handiagoa. Hori axiomatikoa da, egilea da, egilea nire gainetik dago. Kasu historiko horretan,  Zamorako apaiz-kartzela (Txalaparta, 2011) liburuan Anjel Zelaieta aritu zen koordinatzen, eta lan egitea Amurizarekin, Julen Kaltzada berarekin, Martin Orberekin... Hori da izaki mitologiko halako batzuekin lan egitea eta jakitea teknikoki ni posizio hobean nagoela, horretan baino ez.

Hauxe da nire ustez editorearen drama, editorea teknikoki edo bere ofizioaren aldetik leku hobean dago egilea baino beharbada, ez beti, eta jakin behar du moldatzen. Athleticeko entrenatzailea ez da, esan dezagun, Williams edo Raul Garcia baino hobea. Imanol Alguacil ez da Illarramendi edo Oiartzabal baino hobea futbolean. Baina beste leku batean dago eta leku hori zein den jakitea da harentzat gakoa. Eta jokalariek jakitea zein den entrenatzailearen lekua, beste gako bat.

Ez dago ezer txarragorik entrenatzaileari errespetua galtzea baino.

Pikutara doa taldea. Nik badut lagun bat handia aspaldi ikusi ez dudana, Joseba Urizar Elorriokoa, liburu bat egin genuen lau eskutara Gizaeuropa (Susa, 1986) izenekoa. (Edortaren oharra elkarrizketa egin ondorenean: Joseba Urizar ekainean hil zen, mina handia). Berak pasatu zidan El olor de la guayaba liburua (Plinio Apuleyo Mendoza eta Gabriel García Marquezen arteko elkarrizketa honen hainbat edizio dago) eta bertan García Marquezek dio liburuaren kopiak bidaltzen dizkiela lagunei hauek ze iritzi duten jakiteko. Hau da, zer?, jainkoa apostoluei hurrengo mirariaren gidoia bidaltzen? Ez da ba jainkoa? Niretzako harrigarria zen, zu idazlea izanda ere eta Gabriel García Marquez Nobel sariduna, segitzen duzu lagun batzuei liburua pasatzen. Editorea izatea da lagun horien arteko lehenengoa. Eta gero editoreak ofizioa jakin behar du eta nik apaltasunez diot nik nirea egiten hasi nintzenean ez nekiela. Bakar-bakarrik izan naiz laguntzaile. Eta etorri diren materialak normalean onak izan dira, edo onak-edo.

Baina bai ikusten dut, eta neu ere akats hori eginda egongo naiz, aritu naiz zortzi-hamar urtez Bizkaia Irratian Irakurrieran saioa egiten Gotzon Barandiaranekin batera eta hamabostean behin edo astean behin liburu bat irakurtzen euskaraz, horregatik orain zer daukadan esku artean horrekiko ezberdina da, eta jabetu naiz liburu asko eta askotan editorearen eskua falta dela. Igartzen nuen ze liburu ziren ere, beharbada idazleak eurak ere ez ziren editorearen eskua onartzeko prest egongo. Hori uste dut igarri dudala, ez dut esango zein liburutan, baina zortzi-hamar urtean eginda urteko hogeita hamabost bat saio 250 liburu inguru dira.

Nik pasadizo hau ere maite dut: Hawking, Denboraren historia idatzi zuenari eta tradizio anglosaxoiari buruzkoa. Denboraren historia liburua erakutsi dio editoreari eta honek diotso: “begitu, hemen dagoen formula hau ez dut nahi, ez dut ulertzen, mesedez berridatzi atala”. Eta Hawkingek atal hori berridatzi zuen ze editoreak ez bazuen ulertu publikoak ez zuen ulertuko. Orduan editorea izan behar da beste alde batetik publikoaren ordezkari. Kasu horretan berak dio, liburua norentzat da? Fisikaz ostiarik ere ez dakienarentzat baina zerbait entzun duenarentzat: unibertso infinitoa edo semi-infinitoa dela, mugak egon badirela, izar berde eta urdinak... Eta irakurle horrek jakin-mina du, “kontatu niri” dio. Nor da aditua? Hawking. Eta formula puta bat jartzen du! Horregatik diotso editoreak, berak ez badu ulertu metroan doan ingeles arruntak ez duela ulertuko.

Edorta, honaino nekartzan galderak nik. Zerbait gehitzeko?

Bai, orain, esan dudan legez, Irati Jimenez Uriarte alabaren saiakera irakurtzen nabil eta esan behar da literatura pasioa dela. Literaturan parte hartzen dugun guztion partetik, ze kutsakorra da. Ez du antzik polimeroak egiten dituen fabrikarekin. Literaturan argitaletxearen jabea ere pasionatua izaten da. Pasio horretan bizi gara. Gero, bestalde, gai psikotropikoa da eta irakurtzeak kolokatu egiten gaitu. Lehen esan dugu antzeko zerbait musikari buruz; kasu batzuetan, gaitasun hori badu.

Eta guzti hau euskaraz? Sekulako erronka da, ze gu euskaldunok dialektika gaizto batean bizi gara. Gai izan gara mundu mailako literatura egiteko: esperimentuak, abangoardiako lanak... Baina lehen esan duguna, itsasoko ehun nobela badauzkagu kartzelan urtebetez hiru egunetik behin liburu bat irakurtzeko? Ez dugu biziarteko espetxealdirako literaturarik, asko jota atxiloketa gau baterako literatura, poliziak zerbait ematen badigu. Orduan, guztiz dialektika gaitza da irakurleen aldetik eta idazleen aldetik hain gutxi izanda eta frogatuta egonda irakurleok eta idazleok denok daukagula abanguardiarako gaitasuna, gaitasun linguistikoa hainbat hizkuntzatan... eta era berean ez dugula publiko bereziturik zientzia-fikzioa egiteko euskaraz modu jarraitu batez. Edo abenturazko nobelak egiteko modu jarraitu batez. Edo saiakerak egiteko corpus ez dakit zelakoa osatu arte. Beste hizkuntza minoritario batzuetan gertatuko da antzeko zerbait, ziur. Egoera aztoragarria da, tentsioan bizi izatekoa, eta gure gaitz asko hemendik datoz. Eta ondo dago jakitea.

Zerbait gehitzeko, Edorta?

Ez, esan dugu honezkero nahikoa.