Ainara Gurrutxaga: "Egindako bidea ordenatu dugu, eta hartu ditugun hautuez kontzientzia hartu"

• Twitter
• Facebook

Nondik nora sortu zen Arrastoak publikatzeko proiektua?

EHAZEtik etorri zitzaigun proposamena. Guri asko gustatzen zaigu nobela grafikoa eta badaukagu beste antzezlan bat, Gizona ez da txoria, gero Habiak nobela grafiko bihurtu zena; gure benetako desira zen Arrastoak-ekin egitea nobela grafiko bat. Egia da obra konplexua dela eta estetikoki eskatuko luke kristoren lana. Oso zail ikusten genuen: nahi genuen marrazkilari batek egin zezan, baina harentzat oso konplikatua zen, zeren urtebete eskaini beharko zion lanari; hortxe genbiltzan. Guk beti dauzkagu konplikazioak gure antzezlanak testura pasatzearekin, gure antzerkia oso jestuala da-eta, irudi askokoa, saiatzen gara poetika egon dadin estetikarekin oso lotuta. Baina hor bildu ziren edizio-talde bat EHAZEren bildumarako, eta proposatu ziguten. Gu irekiak gara proposamenen aurrean, betiere jakinda testu bat ateratzea erronka bat dela, zeren guk ulertzen dugu publikazioa beste material bat bezala. Gure zalantza beti izaten nola islatuko ote den obra izan zena, testua bakarrik publikatzen bada. Baina horrela proposatu ziguten hasieratik, dramaturgia oharrekin-eta argitaratzea, eta horrek erakarri gintuen.

Zer izan zen Arrastoak zuentzat?

Ikaragarria. Obra guztiek uzten digute marka handia, zeren jaiotzen dira oso leku sakonetatik, oso gauza intimotatik, eta gero lan kolektibo handia egiten dugu, orduan taldearentzat sentimentalki obra bakoitzak marka handi-handia uzten du. Azkenengo obra eta gero beti galdetzen diogu gure buruari: hau eta gero zer? Iruditzen zaigu biluztu garela, sakondu nahi izan dugula, eztabaidatu nahi izan dugula, erori garela, altxa garela… Gero denborari joaten uzten diogu eta beti sortzen da beste desira bat. Guk beti esaten dugu gure antzezlanak behar batetik sortzen direla, eduki behar dugu barruan zerbait, kasu honetan argi eta garbi aiton-amonen heriotza eta belaunaldien arteko transmisioa, beldurrena eta isiltasunarena, gerra… Bagenuen hor bor-borka talde bezala zera hori, ez genekiena zer forma izan zezakeen gero oholtzan, baina landu nahi genuena. Guretzat katartikoak dira obrak, gure burua sendatzeko modu bat.

Zuen beste lan batzuk ere eman dituzue argitara. Lehen begi-kolpean, dramaturgia oharrak dira alde nabarmena.

EHAZEk apustu handia egin du. Goxoki bat izan da. Guk ezagutzen ditugu beste publikazio batzuk, beste antzezlan batzuenak, sormen-prozesuari buruzko pistak ematen dituzten lanak, eta guk geuk asko edan dugu horrelako proposamenetatik. Guai egon da zeren azkenean antzerkiko jendea nahiko jende praktikoa gara, oso ekintzailea, gu ez gara erudituak ezta filosofoak ere. Gu saiatzen gara biak uztartzen baina lehenengo inpultsua beti da egitea, jolastea, probatzea… Egia da, askotan, nahiz eta asko hausnartzen dugun ere, asko gustatzen baitzaigu batez ere gauez ordu txikitaraino eztabaidatzea, horri ez diogu forma ematen eta teoria bat sortzen. Baina dramaturgia oharrek bai eman ziguten hausnartzeko aukera. Urtetxo batzuk badaramatzagu lanean, eta ematen du badagoela modus operandi bat, lengoaia baten bila aritu garela: zergatik goaz beti halako historietara, zergatik beti tragediaren eta komediaren mugan? Horrelako ariketak oso interesgarriak dira barne mailan, ordenatzeko balio dutelako. Kristoren tresna izan da, kontzientzia hartze bat: zerbait egiten edo idazten duzunean hautu batzuk daude, hautu politikoak, emozionalak, sentimentalak… Uste dut talde bezala indartu egin gaituela. Gero, akaso, hurrengo batean hori dena pikutara bidaliko dugu eta beste toki batetik hasiko gara, baina inportantea izan da kontzientzia puntu bat ematea egiten dugun horri.

Zer moduzko prozesua izan da? Bilketa-lan handia egin behar izan duzue?

Hori erraza izan zen, zeren material hori bagenuen jada. Horrela egiten dugun lan, bakoitzak ekartzen ditu bere historiak, beraz material hori guztia (aipuak, collageak, hostoen marrazkiak nire amak eginak), hori dena karpetatan gordea genuen, hori izan baitzen antzezlana sortzeko erabili genuen materiala. Bi karpeta handi horiek hartu eta ea horri zer forma eman, horixe izan zen erronka.

Nola iritsi zarete azkenean hartu duten formara?

Egia esan, nik idatzi ditut oharrak. Asko kostatu zitzaidan kodigoa topatzea. Lehenengo fasea izan zen oso serio hartzen duzunean zure burua eta hasi nintzen idazten eta ez zuen funtzionatzen. Une batean ia utzi egin nuen. Baina Oierrek [Guillan] esan zidan saiatzeko zati txikiagotan egiten, zerrenda moduko batean, gauza nahasiekin, erabiltzen ditugun materialekin eta abar, eta bat-batean idazketa-kodigo horrek ireki zidan ate bat, tapoia askatu zuen, eta azkenean nire burua gelditu behar izan nuen.

Askotariko materiala aipatzen duzue, besteak beste, inspirazio-iturri izan zaizkizuen filmak, artistak, musika, liburuak… Nola janzten dute erreferentzia horiek guztiek antzezlana?

Guztiz. Gainera beti kuriosoa iruditu zaigu nola artean orokorrean sinesten den arte bakoitza isolatua dena: bertsoak egiten dituenak bertsoak egiten ditu, dantza garaikidea egiten duenak garaikidea egiten du… Beti izango zen nahasia, baina gaur egungo gizartean, bereziki, denak eragiten du. Hor aipatzen dugu adibidez Youtubeko bideotxo bat. Gainera, antzerkia egiten dugunok saiatzen gara bizitza ekartzen oholtzara, beraz dena da edangarri. Orduan hor aipatzen diren asko dira oso-oso erabakigarriak. Adibidez, Der Himmel über Berlin filma agertzen da, eta nire ikuspegitik estetika hori zeukan obrak, adibidez. Nick Cave… Guk oso modu intuitiboan egiten dugu lan, orduan hasieran ez dakigu zer mailatan eragingo duten obran elementu horiek, baina hor ditugu beti musika batzuk, pelikula batzuk, liburu bat … Niri fase hori gustatzen zait gehien. Igual da kazetaria nintzelako ni ere edo halako antropologo-sen bat dugulako, baina fase hori, oraindik ez zarenean antzezlana eraikitzen ari, ez dagoenean pertsonaiarik, ez dialogorik, ez fikziorik… Kaosaren fase hori da onena.

Badaude, gero, beste ohar batzuk kasi istorioak modukoak edo direnak, antzezleen eta beren senideen arteko harremanaz dihardutenak adibidez.

Hori dena libururako idatzi genuen. Nik beti esaten dut Arrastoak-en lehenengo zantzua lehenengo ipuin hori dela, atautxirena. Ni Londresen ari nintzen ikasten eta amets hori eduki nuen, eta taldekideekin konpartitu. Ez naiz batere mistikoa, baina galdera batzuk sortu zizkidan, besteak beste, zer lotura daukat nik atautxirekin? Hori izan zen lehenengo obra honen usaina. Gero batek ekarri zituen amonaren gutunak, beste batek argazki batzuk, eta egin genuen halako erritual kolektibo bat non gure arbasoak inbokatu genituen denok. Historia denak benetakoak dira eta espresuki jarri genituen idatziz liburu honetarako.

Atautxiren ipuinetako batek hauxe dio: “Oraindik kosta egiten zait sinestea ametsetan ozeanoan desagertu zitzaidan atautxi hura eta fusilamenduetan parte hartu zuen gizona pertsona bera izan zirenik. Biktima ala borrero? Hain sinplea balitz. Denen biloba naizela, horixe garbi daukadan bakarra”.

Askotan eztabaidatu dugu gai honi buruz, gure aurreko obretan ere. Guk ikuspegi bat daukagu, noski, eta nik uste dut eduki behar dela ikuspegi bat, baina gero beti saiatzen gara gauzak zuri eta beltz ez aurkezten, ez gu garela biktimak eta zer gaizki pasa dugun hau egin digutelako. Ez, ez euskaldunen artean ere egon zen kristoren mobida. Niretzat inportantea zen nire atautxiren historia hori islatzea, zeren azkenean hori adierazi nahi genuen obraren bidez, gu garela horren guztiaren seme-alabak, hortik gatozela. Hori ezagutu behar dugu, memoria historikoaren aldekoak gara, esateko hau gertatu zela eta ikusteko ea orain nola eraiki nahi dugun gure burua. Egia da obran hautuak egin behar direla, obra bat ordu eta erdiko kontu bat da azken batean ,eta guk ondo esplikatu behar genuen emakumeen historia, beraz itzal bat bezala gelditu da historia hori azkenean.

Icebergaren ideia asko gustatu zait eta orain kontatu duzunarekin loturik dago: landu duzuen guztiaren punta baizik ez dela antzezlana, lanaren puska handi-handi bat ur azpian geratzen baita. Frustrazioa baretu zaizue pixka bat argitalpen honekin?

Ba egia esan bai. Guk oso argi daukagu icerbergaren irudia, egin dugun lan guztitik punta bakarrik ikusten da, eta liburu honen bidez antzerkikoa ez den jendeak ere eduki dezake aukera benetan ikusteko prozesuak nolakoak diren. Hala ere, uste dut edozein sormen-prozesuren ezaugarri dela, badaude hainbat gauza ez direnak azalgarriak edo ez direnak demostragarriak, baina energetikoki hor daude eta gure kasuan uste dugu publikoak jasotzen dituela. Jendeak esaten digu askotan, ez dakiela zergatik, baina obrak mugitu egin duela, eta itxura batean istoriotxo bat kontatzen ari zara, neska bat dago, ama hil zaio, gero barre batzuk egiten ditugu; baina nik uste dut jendeak esaten duenean mugitu egin diola, icebergaren azpiko zati horrek mugitu dituela.

Ikusle-entzuleak azkenean pertsonaiak ikusten ditu egoera batzuetan, baina pertsonaiek horraino iritsi orduko halako eta halako bizipenak izan dituzte aurretik, orduan akaso icebergaren azpiko zati da zuek antzezle eta sortzaileek oso landua eta gorpuztua eduki behar duzuena zerbait, pertsonaien bizitza eta barne-mundu oso hori.

Bai, oso ados nago, gainera antzezpenaren ikuspegitik horrela da. Guk asko bilatzen dugu sintesia eta sotiltasuna, orduan horixe nahi duzu aktore bezala ere: hitz bat esatea, baina hitz horrek ekartzea oihartzunak, ekartzea mendiak, ekartzea ekaitzak… Horretarako, horren atzean lan asko egin behar da, eta hitzak dira giltza txikiak bezala, tapoiak kentzen dituzte dute. Askotan, bilaketa oso potentea izaten da: zer giltzak eta zer atek ekarriko dute unibertso oso bat bat-batean oholtza gainera?

Dramaturgia oharrak bitan daude banatuta. Batetik, orain aipatu ditugun modukoak daude, eta, bestetik, ohar orokorrago batzuk. Dramaturgiaren zirkuluak deitu diezue, eta bertan bildu dituzue Arrastoak egiteko ezinbestekoak izan zaizkizuen zazpi ideia, zuen beste lanetan ere ardatz direnak. Hasiera aldera, Haziaren atalean, hauxe diozue: “Haziarekiko jarrera hau merkatuaren guztiz kontrakoa da, eta banatzaileen kontrakoa ere bai (banatzaile mota batzuena). Haiek esaten dizute: Barkatu, bi urte daramazue ezer sortu gabe”, eta guk erantzun, “Barkatu, baina hazia ez da oraindik jaio”. Produkzio erritmoarekin talka egiten du nolabait (…)”.

Hori da borroka bat. Ikastaroetan-eta esaten didate aktore izateko ausarta izan behar dela, baina niretzat ausardia ez da oholtza gainera igotzea eta jendaurrean aritzea, azken batean ikasi egin duzu horretarako eta gustatu egiten zaizu, ez zait hainbesteko meritua iruditzen; niretzat meritua da bestea, edukitzea obarioak zure tempoa markatzeko gauzetan, zeren da bestiala zer-nolako presioa daukazun (noizko hurrengoa?), gehi presio ekonomikoa eta abar. Kanpotik esaten dizute: produzitu, produzitu; azkenengo lana noiz egin zenuten, orain dela bi urte? Hori gai inportante bat da guretzat. Oraingoz eutsi diogu, baina egia da ez dela batere erraza. Hala ere, ez badiogu eusten, guretzat zentzua galduko luke egiten dugunak, beste modu batzuetara ere aritu izan gara, eta beste esperientzia bat da eta beste gauza batzuk ekartzen dizkizu, baina gure sortzeko modua hauxe da. Ez badugu hori mantentzen gure identitatea guztiz galduko litzateke. Obarioak behar dira, baita ere, nahita galtzera joaten garelako, intuizio bat daukagu eta horra goaz, eta hilabeteak pasatzen ditugu zehatz-mehatz nora goazen jakin gabe… Ingurukoek, obra programatuko dutenek galdetzen dizute gaiaz, formatuaz, iraupenaz, eta guk ez daukagu ideiarik ere… Baina etapa bakoitza hain da ederra, pena bat litzateke momentu hori desbirtuatzea. Gainera, liburuan diogun bezala, noizbait gertatu izan da, hazia behartuz gero ez dela jaiotzen, jaioko da baina bultza egin beharko zaio, eta ez du jaio nahi eta ez dakizu nola egin bultza eta dena zailtasunak dira, gero aktoreak huts egiten du… Asmatzen duzunean, ordea, ondo detektatzen duzunean hazi hori eta bide onean jartzen duzunean, bat-batean, dena loratzen da.

Memoria eta belaunaldien artean esan gabe geratzen direnak lantzen dira besteak beste Arrastoak obran. Gerra zibilek, diktadurek eta iheslariek badute presentziarik hemen. Dejabuk elkarlanean egin duen azken lana da Francoren bilobari gutuna. Antzerkia bereziki erreparatzen ari al zaio memoriaren gaiari?

Egia da horrela kointziditu duela eta ez dut pentsatzen kointzidentzia hutsa denik, pentsatzen dut belaunaldiaren kontu bat ere badagoela, lan horiek sortzen ari garen jendea 30-40 urtekoak gara eta behar bat sentitu dugu horri buruz hitz egiteko. Bestalde, antzerkian aurrekari gutxi zegoen gai horien inguruko lanekin. Gainera, nire ustez, antzerkigintza Euskal Herrian azkeneko urteetan geldialdi oso arraro batean egon da, 70eko hamarkadan oso bizi zegoen, baina gero egon da halako aseptikotasun bat, egin diren antzezlanak izan dira errealitatetik oso deskonektatuak…

Zer garaitan hasi zen aseptikotasun hori, gutxi gorabehera?

80eko amaieran, 90ekoan, hasi zen oso deskonektatuta egoten, instituzionalizatzen hasi zen, Eusko Jaurlaritzak kultur plan bat egin zuen eta diruztatu zituen konpainia batzuk eta besteak ez, mugimendu amateurra gutxitu zen… Arte askori gertatu zaien bezala, instituzioak eskua sartzen duenean bihurtzen da beste zerbait, galtzen du mamia edo indarra. Hainbat gauza justu garai horretan eta ondoren hitz egin behar ziren gizarte mailan argi eta garbi, debate asko zegoelako pentsa zer garai, baina antzerkiak ez zuen hori islatu nire ustez; akaso Errusiako herri batean kokatzen zuten istorioren bat paralelismo batzuk egin nahian, baina uste dut konexioa galdu zela publikoareki. Orduan, antzerkia berriro hasi denean beste leku batzuetatik transitatzen, ba behar hori nabaritu da.

Panpinak dira akaso zuen lanean garrantzia handia duten baina paperean zailago islatzekoak diren elementu bat.

Hori da adibide bat. Egiten dituzun hautu estetikoak kristoren hautuak dira, esanahiz beteak, orduan, nola irudikatu amona panpin bat dela… hori ikusi arte eta bizi arte plastikoki zer den… Panpinei sekulako garrantzia ematen diogu, azken batean hortik gatoz, gu titiriteroak gara. Izugarri gustatzen zaigu horrek ekartzen duen plastizitatea, teatro naturalista batetik beste norabait eramaten zaitu, norabait ametsezkoagoa, poetikoagora… Liluratzen gaitu egia esan.

Jada ez dagoen jendea inbokatzen du panpinek?

Guretzat, totemak dira, edozein kulturatan bezala, maskara bat edo figura bat dakarrena beste zerbait, beste mundu bateko zerbait, arrazoizkotik kanpo dagoena, eta obra honetan funtsezkoa zen hori, oraindik gure baitan existitzen diren horiei guztiei buruz… panpinek gorpuzten zuten energia hori.

Antton Lukuk hauxe dio hitzaurrearen amaieran: “Arrastoak ikuskizunarenak egin du, testuaren aroa zaio hemendik hara hasten, eta jokatzen dut ikusi dugunoi jo gintuzten irudiak inposatuko zaizkigula erraz, ikusi ez dutenek berenak sortuko dituzten bezala”. Zer dakar antzezlan bat liburura ekartzeak?

Guretzat luxu bat izaten da publikazioa zeren antzerkia oso gauza efimeroa da, eta hori da bere altxorrik handiena eta edertasunik handiena, jaio eta hil egiten dela, baina egia da urteak pasa ahala hainbat antzezlan egin ditugu, ikusi dituzu joaten, badakizu ikusleen bihotzean geratu direla edo dena delako, eta zure bihotzean eta bizkarrean ere gelditu dira, baina liburu batek ematen dio errealitate bat, iraunkortasun bat, existitu izanaren agiri bat bezala. Guk ez dugu sekula horrela planteatu, baina fisikoki horrela egitea, biltzea, ikusi ez zutenentzat sarbide bat izan daiteke, eta ikusi ez zutenentzat, berriz, fetitxe moduko bat. Ikusi nuen, baina orain hemen daukat mamitua, modu fisiko batean, ukitzeko moduan.

Gero, guri, beste ikuspegiekin kolaboratzeko aukera eman digu, Luku batekin, edo Agus Perezekin, kristoren euskara-lana egin baitu, edo Oierrekin [Guillan]… Beste pentsamenduekin batu, beren ekarpenak jaso eta hori dena testuan biltzea aberasgarria izan da.

Antzezlanari berari buruz galdetu nahi nizuke orain. Testu hori zer da, azken bertsio bat, entseguetan erabili zenuten testua…?

Guretzat ez dago azken bertsiorik, oso makarrak gara, ez gara batere ortodoxoak. Nik oraintxe hau hartuko nuke eta berriro muntatuko bagenu, erreko nuke erdia. Bide bateko pauso bat da liburu hau: saiatu ginen gidoietan azkenengo bertsioak topatzen eta hortik tira egiten, baina hau beste pauso bat da.

Irakurria izateko prestatu duzue.

Horixe. Esaldiak gehitu dira, baita akotazio gehienak ere. Guk normalean ez ditugu jartzen, azalpen horiek guztiak barneratuta dauzkagulako; ez ditugu idazten, badakizkigu eta punto. Oso aberatsa izan da Agus Perezekin egindako lana, a zer balorea behar den gure testu bat hartzeko eta esateko hori argitaratuko dela… Lotsagabekeria bat da. Dena etenpuntuz eta ejem-ez beteta zegoen, orduan euskara zuzentzaile batek, etenpuntu guztiak kendu behar zituen, hori gure arnasa delako azken finean, gero “ejem” horiek “ea ba” bihurtu dira… Maila horretan oso lan kreatiboa egin da. Hau da 4.8 bertsioa da, irakurtzeko bertsio bat.

Hurrengo haziaren zain zaudete?

Zortekoak gara, zeren bor-borka gaude beti, beti ari gara bestelako gauzak ikusten eta horietatik edaten, asko disfrutatzen, eta ez zaigu hazirik falta. Oraintxe bertan haurrentzako lan bat ari gara sortzen, beste hazitxo bat, migrazioaren krisiarekin lotua. Mikelazuloko jendea Lampedusan joan ginen udaran, eta horrek guztiak ere eragin handia dauka azken boladan gugan: mundu honetan gertatzen dena nola kanalizatzen dut nik? Hori ari da forma bat hartzen. Linbo Planeta deituko da obra, neskatxa baten historia da, migrantea dena, eta azaroaren amaieran estreinatuko dugu.