(Hegats 57) Antzerkia eta literatura: Sismografo eszenikoa

• Twitter
• Facebook

Antzerkia eta literatura beti egon dira talkan. Antzerkia bada edo ez da literatura? Nola bizi dute hori sortzaile belaunaldi berriek? Erreportaje honetan udazkenean taularatu diren estreinaldi batzuei begira jarri gara, lurrikara eszeniko berrien sismografoa piztuta.

Belaunaldi berriak beti dira kezka iturri haien aurrekoentzat. Beste kultur arloetan bezala, antzerkian ere galderaz josirik begiratu ohi zaie plaza hartzeko prest datozen sortzaileei: zeintzuk dira haien nahiak, erronkak eta ametsak? Euskaraz sortzeko bulkada izango dute? Saiatuko dira beren aurrekoek egindakoa iraultzen, astintzen, hobetzen? Edo paso egingo dute, hutsetik hasten diren ustetan? Zintzo izanda, galdera eta mesfidantza horien atzean, ez ote dago galdetzaileon ezezagutza sakon bat?

Arte eszenikoetan erabiltzen den dramaturgia kontzeptua literatur idazketarena baino zabalagoa da. Hau da, dramaturgia eszenarako idaztea da, baina ez soilik hitzez, eta ez hitza erabiliz halabeharrez. Dramaturgiak guztia hartzen du, elementu eszeniko guztiak dira idazketaren parte: argiak, gorputzak, mugimenduak... eta, noski, hitzak. Idazketaren zentzu zabal horrek talka egin du historikoki teatro burgesean nagusitu den literatur autorearen figurarekin eta, batez ere, boterearekin. Talka horretaz mintzatzen eman dugu ehun urte baino gehiago arte eszenikoetako poteo tertuliak. Testuinguru horretan euskaraz lan egiteko hautua, bide batean zein bestean, ez da batere erraza suertatu izan. Udazken honetako estreinaldiei begira jarri gara, eta belaunaldi berrien joeren isla izan daitekeen uzta topatu dugu. Bertako protagonistekin elkartu gara banan-banan, baina hasi aurretik Dantzertira jo dugu, ez kasualitatez: aurten graduatu da eskola hau sortu zenetik lehenengo sortzaile titulatuen promozioa.

Dantzertiko erraietatik

Xabier Lopez Askasibar (Lizarra, 1979) idazlea, dramaturgoa eta Dantzertiko irakaslea da. Euskal Herrian aspaldi zen eskola ofiziala sortzeko aldarria eta halako batean Dantzerti heldu zen, irakasleak hautatzeko irizpideei dagokienez polemikaz inguraturik, hezkuntza programan hankamotz. Nola edo hala ontzia bideratu dute bertatik pasa diren irakasleek, Arrakala bezalako ekimen irekiak antolatu dituzte urtero, pixkanaka euskal sortzaile ugari gonbidatu dituzte ikastaro monografikoak ematera.

Xabierrek hasieratik ezagutu du proiektua, bertan eskaini dizkie ikasleei dramaturgia eta narratiba ikasgaiak. Zer topatu izan du ikasleengan? “Oro har, gogo pila bat lan egiteko eta antzerki munduan sartzeko”. Hasiera batean batez ere aktore izan nahian heltzen dira ikasleak. “Zinema eta telebista mundua dituzte batez ere erreferentzia iturri. Gutxi ezagutzen dute antzerkiaz, eta are gutxiago arte eszeniko performatiboez eta arte biziez”. Hori izan du azken urteetan, hain zuzen ere, kezka iturri, eta sumatzen zaio. “Antzerkia agian institutuan irakurri dute, derrigorrez irakurri beharreko betiko lan horiek. Saiatzen gara panorama zabaltzen, gero haiek egin behar baitute haien bidea”. Aktore izateko bidean idazketa topatzen dute batzuek. “Oro har badaude zuzendari baten begiradapean lan egitea gogoko dutenak. Gero auskalo zer egingo duten, baina eskolan asko bultzatu da sortzaile izatea oso garrantzitsua dela, haiek sortu behar dituztela beren dramaturgiak, istorioak eta narratibak”.

Xabierrek berak ondo ezagutzen du zer den bidean dramaturgiaren lilura topatzea. Duela gutxi jardun da lanean, kasu, Rubik taldearen azken obran, Babesleku arrotzak eta animalia bakartien hotsak. Bertan, azkenaldian duen kezketako bat praktikan jarri ahal izan du: “antzerki fisikoan, gorputzaren dramaturgietan, dantzaren munduan nola egin daitekeen idazketa, hitzik apenas ez dagoenean”. Euskarari dagokionez gabezia itzela da: “Saiatzen naiz euskaraz publikatzen den guztia hartzen, baina, testu dramatikoen arloan dagoen hutsune handiaz gain, saiakeraren arloan dagoena ia erabatekoa da. Erdarara jo behar dugu etengabe klaseak prestatzeko”. Gabeziak gabezia, aurten amaitu ditu ikasketak Dantzertiko lehen belaunaldiak, eta hasiak dira plazak zeharkatzen.

Jon Ander Urresti Begirada antzezlanean (Argazkia: Amets Badiola)

Tranpolina... urik gabeko piszinara?

Dantzertitik atera den lehen promozioko kide dira Jon Ander Urresti, Maite Aizpurua eta Xanti Agirrezabala. Elkarrekin jardun ziren Eztena jaialdiak ekoiztutako Begirada obra kolektiboan Espe Lopezen zuzendaritzapean, eta laster Horman Posterren obra berrian jardungo dira. Lerro hauek idazteko orduan hirurak dabiltza beren bakarkako lanak estreinatzen, Dantzertin lizentziatzeko aurkeztu behar izan dituzten proiektuak oinarri: Jon Ander Urrestik (Bermeo, 1992) “work in progress” aurkeztu du Gure baserri galduen gorputz biziak Donostiako Labo jaialdian. Maite Aizpuruak (Zumaia, 1990) eta Xanti Agirrezabalak (Azpeitia, 1997) Azpeitiko kultur mahaiak kaleratu ohi dituen sorkuntza beka bana jaso dute, bertako antzerki jaialdian aurkezteko.

Maitek Umm… mmu. titulua jarri dio bere obrari (Gerora Erresistentzia arazo fisikoa da tituluarekin estreinatua). Bertan bera ikusiko dugu korrika egiteko makina batekin borrokan. Abiapuntua, titulua, harrigarriak dira, eta argi ikusten zaio dramaturgia berrietarako joera. “Fikzio bat egon badago, azkenean antzerkia delako, baina esango nuke oso hurbil dagoela performancetik. Azkenean, eszena gainean ni lehenengo pertsonan aurkezten naiz. Ez da, noski, kalean aurkitu daitekeen Maite berdina, fikzio batean sartuta dagoena baizik”.

Testutik abiatu ez arren, prozesuaren une batean idazteko bulkada izan du. “Oso zaila da oreka topatzea literatura eta ahozkotasunaren artean, nire idazketa esperientzia propiotik eta biografiatik oso hurbil dagoen heinean. Batetik, material literarioagoa egin dut; bestetik, eguneroko hizkeratik gertu dagoena, inprobisaziotik ateratakotik”. Idazterako orduan euskarazko erreferentzien falta sumatu du: “Lan honetarako ikusi edo irakurri ditudan antzerki denak edo gehienak erdaldunak dira. Nire bizitzan lehenengo aldiz aurkitu dut gaztelera behar nuela pentsatzeko, eta fastidio handi bat izan da. Joan naiz lana euskarara ekartzen, baina askotan erreferenteek ohartzeke norberarengan modu batzuk osatzen dituzte, eta gaztelera atera zitzaidan prozesuko une askotan”. Teatro performatiboetan lantzen den idazkera ez du topatu inguruan. “Errezitaldiak eta poesia antzerkira eramanda ikusten dira euskaraz, baina poesia testuak dramaturgia baten barruan pertsonaiekin, fikzio baten barruan, oso gutxi”. Prozesu bizian jarraitzen du Maitek, bere obran inguruarekiko harremana islatu nahian: “Mundu honetan bizirauteko mundu alternatibo bat sortu baino, alternatibak mundu horretan sortu behar dira”.

Xanti Agirrezabala, Satiro

Xanti sormen beka bera jasota dabil Satiro sortzen. “Pieza eszeniko bat da non ikusleari pentsarazi nahi zaion norberaren sexualitatearen inguruan. Gure gorputzetan daramagun zerbait da sexualitatea, gure instintuari jarraitzen diona, edo gehiago da gauza mental eta moral batek gidatutakoa?”. Balleteko puntekin esperimentatzen hastean hasi zen dena. “Hitzik gabeko proposamen fisikoa zen, non balleteko puntak erreminta eszeniko gisa erabiltzen hasi nintzen, batere jakin gabe. Horrek fisikotasun jakin bat topatzera eraman ninduen, animalia baten hankak nituela irudikatzera”. Satiroa “gizonezko lizuna, haragikoia” adierazteko erabiltzen da. “Satirosis sexu gose aseezina duen gizonak pairatzen duena da, ninfomania izango litzatekeena emakumeetan. Horrekin lotuta nire esperientzia pertsonaletik abiatu nintzen, gaur egungo gizarteak markatutako sexualitate horrekin ez naiz inoiz identifikatua sentitu”.

Maitek bezala, lan fisikoan sakondu ostean sortu zitzaion testuaren beharra. Berak ere erdaran topatu ditu bilatzen zituen ispilu-erreferentziak: “Batez ere Rodrigo Garciaren idazkeran eta diskurtso moduan hasi nintzen inspiratzen. Borges pieza batez ere, bazeukalako zerbait aldi berean oso gordina eta oso klaroa, probokatiboa, biolentoa baina ez txarrera. Euskaraz sortzen hasterakoan diskurtso mota ezberdin bat bilatu dut. Agian nonbait existituko da, baina nik ez daukat horrelako euskarazko erreferentziarik”.

Erika Olaizola, Panpina (Argazkia: Yuri Agirre)

Panpina gorpuztuz

Azpeititik aldendu gabe, bertako sormen beka jaso duen beste sortzaile bat topatu dugu: Erika Olaizola (Azpeitia, 1989), dagoeneko ibilbide luzea egin duen aktore eta zuzendaria. Pieza laburrak taularatuz pilatu zuen esperientzia hastapenetan, Francoren bilobari gutuna lanarekin Euskal Herri osoko oholtzak zeharkatu zituen, Oreina filmean pantaila handira egin zuen salto, Kaffka antzezlana zuzendu berri du Amancay Gaztañagarekin batera... eta orain, sormen propioko bakarlan bat taularatzeko erronka hartu du bere gain: Panpina.

2014. urtean dagoeneko bazuen antzezlan honen titulua buruan bueltaka. “Garai hartan izenburua oso argi nuen, saiakera egin nuen horren inguruan zerbait sortzeko baina momentu horretan ez zen behar adina baliabide, kaxoian geratu zen ideia”. Aurten, ezustean, esaldi batek piztu zion berriro saiatzeko grina: “Maitasuna egin norberaren itzalarekin. Ideia hori topatu eta Azpeitiko sormen beken deialdira aurkeztu nintzen. Ordutik oso azkar joan da dena”. Bakarkako lana izan arren konplizeak bilatu zituen, antzerkia taldean ulertzen duelako. “Esperientziak zer edo zer erakutsi badit da ze inportantea den helduleku batzuk edukitzea. Oier Guillan eta Leire Arenasekin elkartu nintzen, ni hori gu bilakatu eta nolabait sormen prozesu hori kolektiboa izateko”.

Antzerki munduan sarritan aipatzen den gaia da intuizioarena. “Bost urte hauetan kaxoi horretan izenburua baino gauza gehiago pilatzen egon balira bezala da”. Intuizio horien artean pertsonen alde ilunarekiko interesa mamitzen joan da. “Niretzat Panpina norberaren alderdi deserosoak, desatseginak, ilunak azaleratzea da, horiekin jolastuz haien onarpenerako intentzio bat dago. Nik neuretik ere, nire emakumetasunetik, oso barrura egindako bidaia izan da”. Joan-etorri horretan bada umorerako tarterik, eta publikoarekin modu zuzen batean komunikatzeko asmorik, “hor sartzen delako besteen begirada, noiz sentitzen zaren panpina, noiz epaitua besteen aurrean...”.

Testuari dagokionez etengabeko dialogoan gauzatu du taldeko idazlearekin. “Leirek eta biok sorkuntza egiten genuen, eta berak material hori kanpotik jaso, idatzi eta zentzu bat ematen zion. Ondoren bueltatu egiten zigun, guk moldatu eta berridatzi genezan. Hartu-eman bat izan da idazketa, barruan neuzkan irudiak ateratzeko modu bat”.

Tripak kolektiboa, Urruna

Tripak agerian

Tripak kolektiboa 2013an sortu zen, Gasteizko Baratza aretoko habitat artistikoaren laguntzaz. Maite izeneko piezarekin egin zuten lehen saialdi eszenikoa, Aitaren larruarekin sakondu zuten esperimentazio eszenikoaren bidean. Besteak beste, Eztena arte eszenikoen jaialdian aurkeztu zuten Aitaren larrua, eta inpaktua izan zuen; horren harira, liburua publikatu zuten “Eztena-liburuak” bildumaren barruan, 2018an. Lerro hauek idazteko unean Urruna hirugarren lana estreinatzekotan dira, BAD jaialdiaren egitarauaren barruan, La Fundición aretoan, sarrerak agortuta. “Urruna leku bat da, eta era berean, bertan bizi dena imajinatzetik datorren gure azken obra. Urruna sumendi baten magalean gertatzen da. Guregandik urrun dagoen gizon bat, paisaia bat, meteorito bat eta gaixo bat dira gure pertsonaiak”.

Marina Suarez (Gasteiz, 1988), Natalia Suarez (Gasteiz 1994), Maite Mugerza (Elgoibar, 1988), Andrea Berbois (Eibar, 1988) dira kideak. Kolektibo honen berezitasuna da ez direla eszenara antzerki bideetatik iritsi, arte plastikoetatik eta musikatik baizik. Horregatik, agian, guztiz bestelakoak dira pertsonaiak sortzeko eta obraren idazketa egiteko moduak. Dramaturgia berrietan ematen den idazketak badu irudiekin elkartzen duen zerbait, intuizioarekin eta inkontzientearekin. “Inprobisazio pila bat egin genuen leku urrunaren berezitasunak aurkitzeko. Inpro horietan eszenaren lengoaiekin jolasten genuen: objektuak, jantziak, ahotsa, soinua, musika, argia... Paisaia agertuz joan zen, eta paraleloki istorioan sakontzen joan ginen. Istorioari tiraka material poetiko idatzia ere agertu zen. Material horrekin guztiarekin eszenak sortzen joan ginen, eta azkenean eszena bilduma bat geneukan”. Zer-nolako garrantzia eman horrelako lan batean testuari? “Asko maite dugu hitzek daukaten botere poetikoa, plastikoa edota sonoroa, eta horrekin jolasten dugu. Testua ez dugu erabiltzen ohiko narrazio bat sortzeko eta horren bitartez esan nahi duguna ikusleari ulertarazteko. Ez dugu gauza handirik esan nahi. Testua iradokitzeko erabiltzen dugu, beste materialekin egiten dugun moduan”.

Ez da ohikoa euskarazko antzerki liburugintzan horrelako lanak topatzea. Zer suposatu zuen kolektiboarentzat Aitaren larrua publikatzeak? “Ederra izan zen bi urte eta gero guretzat hain garrantzitsua izandako prozesuaren materializazio bat esku artean edukitzea. Opari bat. Asko gustatuko litzaiguke norbaitek gidoia hartzea eta bere Aitaren Larruaren bertsioa egitea. Alde batetik, memoria bezala garrantzitsua da; bestetik, norbaitentzako inspirazioa izan daiteke. Gogoratzen dut Antzerkiola Imaginarioaren Yuri Sam irakurri nuenean antzerkia egiteko gogoa piztu zitzaidala, nahiz eta inoiz ikusi ez izan Yuri Sam”.

Lerro hauek bukatzerako gehiegi da karaktereen mugetan kabitu ezinik geratu dena. Hitzen ondoeza bizi dute egungo arte eszenikoek, baina artikulu honetako azken esaldira iristerako zeozer argi geratu da: belaunaldi berriez ari, asko da ezagutu beharrekoa.